Усть-Талькин аттаах көмүүлэрэ

Усть-Талькин аттаах көмүүлэрэ —

2003 сылга Владивосток куоракка Иркутскай археолога Вадим Станиславович Николаев «Орто Сибиир соҕуруу өттүн көс олохтоохторун XII-XIV үйэлэргэ киhини көмөр комплекстара» диэн темаҕа кандидатскай диссертацияны көмүскээбит. Бу үлэнэн саха былыргы историятын, төрдүн-ууhун үөрэтиигэ сөҕүмэр хардыы оҥоhулунна, саха норуота ханна, хаhан үөскээбитин үөрэтиигэ дьиҥнээх наука хараҕынан көрүүгэ сyдy ситиhии буолар.

Кини бу үлэтигэр элбэх сыллаах археологическай хаhыылар түмүктэригэр олоҕуран, Ангара өрүс соҕуруу өттүгэр Усть-Талькин диэн XII-XIV үйэлэргэ туспа археологическай культурата үөскүү сылдьыбытын дакаастаата. Историческай источниктар көрдөрүүлэринэн, бу культураны төрүттээбит дьонунан Соҕуруу Сибииртэн XI үйэҕэ Байкал таhыгар көhөн кэлбит тумат бииhэ буолар. XV үйэҕэ саҥа көс биистэр (арааhа булаҕаттар диэн бүрээт бииhэ) Моҕол сирин диэкиттэн кэлэн, туматтары Орто Өлүөнэҕэ үтүрүйбүттэр. Туматтар онно тиийэн саха норуотун үөскэппиттэр.

Усть-Талькинна 60 тахса аттаах көмүүлэри өссө 50-с сыллар бүтүүтэ Е.Ф.Седякина экспедицията булан турар. Бу көмүүлэри саха Байкал таhынааҕы өбүгэлэрин кытта сибээстээн И.В.Константинов, А.И.Гоголев уонна Ф.Ф.Васильев элбэхтэ суруйан тураллар. Кэлин Иркутскай уобалаhыгар манна майгынныыр аттаах көмүүлэр хас да сиргэ булуллубуттар. Уонна радиоуглероднай анализ көрдөрөрүнэн XII-XIV үйэлэр диэн чопчу быhаарылынна.

Археологическай хаhыылар көрдөрөллөрүнэн, усть-талькинецтар (хори-туматтар) этэргэ дылы кыргыhы саба бүрүнэ сылдьыбыт, улахан кыахтаах уонна сэрииhит биис ууhа олорбут хартыыната көстөн кэлэр. Сүүhүнэн аттаах сэрииһиттэр көмүллүүлэрэ, ыраах сирдэргэ суоhуур дружина баарын, элбэх баайы-дуолу булалларын туоhулуур. Ол курдук дьахталлара солконон таҥныбыттар. Маны таhынан бу көмүүлэргэ аан дойдуга маннай батастар булуллубуттар. Тас көрүннэринэн ордук хори-бүрээттэргэ чугас буолан тахсыбыттар.