Хабарҕа ырыата
Хабарҕа ырыата — хабарҕа уонна күөмэй көмөтүнэн ылланар ырыа тиэхиньикэтэ. Сүрүннээн, Сибиир, Монгуол, Тибиэт уонна Түүр норуоттарын төрүт буолбут муусукаларыгар көстөр. Хабарҕа ырыатын кэмигэр ырыаһыт биирдэ икки тыаһы таһаарар: сүрүн уонна обертон.
_of_closed_pipe.png)
Толоруу
уларыт | |
| [[:Билэ:{{{Билэ}}}|{{{Аата}}}]] | |
| [[Билэ:{{{Билэ}}}|left|180px|noicon]] | |
| Көмө | |
| | |
| [[:Билэ:{{{Билэ}}}|{{{Аата}}}]] | |
| [[Билэ:{{{Билэ}}}|left|180px|noicon]] | |
| Көмө | |
| | |
| [[:Билэ:{{{Билэ}}}|{{{Аата}}}]] | |
| [[Билэ:{{{Билэ}}}|left|180px|noicon]] | |
| Көмө | |
| | |
| [[:Билэ:{{{Билэ}}}|{{{Аата}}}]] | |
| [[Билэ:{{{Билэ}}}|left|180px|noicon]] | |
| Көмө | |
| | |
| [[:Билэ:{{{Билэ}}}|{{{Аата}}}]] | |
| [[Билэ:{{{Билэ}}}|left|180px|noicon]] | |
| Көмө | |
Хабарҕа ырыата сүрүн туонтан (намыһах частоталаах "күүгүнээһин") уонна үрдүк куоластан турар буолар (үксүгэр 4 — 13 обертоннар туттуллаллар).
Обертоннар ордук айах, күөмэй уонна хабарҕа көмөтүнэн тыаһы күүһүртэххэ иһиллэр буолаллар. Ол көмөтүнэн ырыаһыт хас даҕаны туону тэҥинэн таһаарар
Хайысхалара
уларытХабарҕа ырыата, сүрүннээн, түүрдэр (тываларга, тофалардарга, алтайдарга, башкирдарга, хакаастарга, сахаларга, казахтарга, кыргыыстарга), монгуол (монголларга, бүрээттэргэ, калмыктарга) уонна тоҥус-маньчжур (эбэҥкилэргэ) норуоттарын култуураларыгар көстөр. Алтаайдарга уонна хакаастарга кай уонна хай диэн истииллэр тарҕаммыттар. Олору, бастатан туран, улахан кээмэйдээх эпоһы толороллоругар туһаналлар. Башкирдар хабарҕаларын ырыата узляу дэнэр. Сахалар «хабарҕа ырыата» дииллэр. Саха хабарҕатын ырыата тувиннар «каргырааларын» кытта атылыы буолар.
Тувинныы хабарҕа ырыата хоректээр диэн ньыманан толоруллар. Монголияҕа уонна Тываҕа хабарҕа ырыатын үксүгэр хоомей дииллэр.
Тибет омутара хабарҕа ырыатын будда кононнарын ааҕарга туһаналлар. Оннон хабарҕа ырыатын анаан үөрэтэр үөрэх кыһалара баар буолаллар. Олортон биир саамай биллэллэрэ - Гьюме (Гьюдмед) уонна Гьюто манастыырдар.
Хабарҕа ырыата өссө Соҕурууҥҥу Африка коса норуотугар баара. Кинилэр хабарҕа ырыатын umngqokolo дииллэр. Ону сэргэ Канада инуиттара эмиэ ыллыыллар, (katajjaq[en] или Iirngaaq[1]) дииллэр. Ити икки омукка хабарҕа ырыатын, сүрүннээн, дьахталлар толороллор.
Европаҕа хабарҕа ырыатын Сардиния арыытын бостууктара толороллорХалыып:Canto a tenore, Sardinian pastoral songs.
Хабарҕа ырыатын арааһа
уларыт- каргыраа (кыркыра; тувиннарга — унтертону таһаарарга туттуллар)
- хоомей (кюмей)
- сыгыт (сыхыт)
- борбаннадыр (бербендер)
- эзенгилээр
Өссө көр
уларыт- Голос
Бэлиэтээһиннэр
уларытЛитэрэтиирэ
уларыт- Аксенов А. Н. Тувинская народная музыка. Москва, 1964.
- Мазепус В. В. Артикуляционная классификация и принципы нотации тембров музыкального фольклора // Фольклор. Комплексная текстология. Москва, 1998.
- Харвилахти Л. Алтайское горловое пение: пробы анализа фонозаписей с помощью ЭВМ // Фольклор. Комплексная текстология. Москва, 1998.
- Мазепус В. В. Горловое пение // Большая российская энциклопедия. Т.7. Москва, 2007, с.439.
- В. Сузукей. Тувинское горловое пение «хоомей» в контексте современности // Мир науки, культуры, образования № 2, 2007, Горно-Алтайск, с. 48-51
- Ондар, М. А. О синхронизации колебаний в звуках горлового пения / М. А. Ондар, А. С. Сарыглар // Сб. трудов Научной конференции Сессии Научного совета РАН по акустике и XXV сессии Российского акустического общества. Саратов, 17-20 сентября 2012 г. - С. 44-46.[1]
- Ондар, М. А. Особенности формирования звуков хоомея в стиле «сыгыт» / М. А. Ондар, А. С. Сарыглар // Материалы XXIV сессии Российского акустического общества, сессия Научного совета по акустике РАН. Саратов, 12-15 сентября 2011 г. - С. 73-75.[2]
- Ондар, М. А. О физической природе звуков тувинского горлового пения / М. А. Ондар, А. С. Сарыглар // Материалы Международной научно-практической конференции «Вопросы изучения истории и культуры народов Центральной Азии и сопредельных регионов». - Кызыл, 2006. -С. 371-381.[3]
Сигэлэр
уларыт- Riemann by Shedlock Dictionary of Music. — Augener & Co., London, 1876.
- Overtone.ru, сайт о горловом пении
- Музыка народов Сибири Архыыптаммыт 2020, Бэс ыйын 10 күнүгэр., оцифрованные пластинки (бесплатный доступ)
- Варган и горловое пение, беседа с Ольгой Шотландией
- https://ich.unesco.org/en/RL/canto-a-tenore-sardinian-pastoral-songs-00165