Халлаан киһитэ

ХАЛЛААН КИҺИТЭ

Киһи өйүн-санаатын, майгынын үчүгэйин бэлиэтиир «Киһи киһитэ», «Киһи быһыылаах» диэн этиилэри тэҥэ дьон өйдөрө-санаалара тэҥэ суоҕун сахалар бэлиэтиир этиилэринэн «Халлаан киһитэ» диэн этии баара буолар. Сахаларга халлаан - үөһээ диэки баар уонна кураанах диэн өйдөбүллээх. Сорох кэпсээннэргэ, олоҥхолорго халлаан Үөһээ дойдуну кытта силбэһэн да хаалар кэмнэрдээх. Киһи түүлүгэр олус үөһээ, кый бырах көттөҕүнэ хаһан да туолбат ыра санаатын дойдуту¬гар тиийэр. Сиргэ, Орто дойдуга хаһан да буолбат үчүгэйи, бэйэтэ оҥорон көрөр ыра санаатын барытын көрүөн сөп. Олус былыргы таҥара диэн өйдөбүл халлаан диэнтэн үөскээбит диэн тыл үөрэхтээхтэрэ быһааран тураллар. Биһиги дьоҥҥо өй-санаа Үөһээ дойдуттан киирбит уонна билигин да киирэ турар диэн быһаарыыга сөбүлэһэбит. Ол эрээри, өй-санаа дьоҥҥо Халлаантан киирэн быһаччы бэриллэрин утаран тураммыт букатын атын быһаарыыттан тирэх ылабыт. Ол быһаарыыбыт Үөһээ дойдуттан кэ¬лэр өй-санаа дьоҥҥо түүл буолан киирэр уонна түүл дьоҥҥо өй уган биэрэр диэн өйдөбүлгэ олоҕурар. Сахалар «Халлаан киһитэ» диэн киһи өйө-санаата сирдээҕи олохтон тэйэн, атын, ыра санаа, Үөһээ дойду өйдөбүллэринэн туһанар кэмҥэ киирдэҕинэ этэллэр. Ол аата, «Халлаан киһитэ» буолууга хаһан да туол¬бат ыра санаалар аһара элбэхтэрэ, сирдээҕи дьон хаһан да кыайан толорбот баҕа санаалара мунньустуулара тириэрдэр. Сиргэ-дойдуга аҥардастыы үчүгэйи эрэ оҥорорго аналлаах киһи төрөөбүтэ биллибэт. Оҕо үчүгэйи оҥорорго кыра эрдэҕиттэн үөрэннэҕинэ эрэ ону табатык оҥорор кыахтанар. Үчүгэйи оҥорор баҕаттан аһара баран куһаҕаҥҥа тиийэн хаалара олоххо элбэхтик көрсүллэр быһыы буолар. Үчүгэйи оҥоруу диэни бил¬бэккэ, сатаабакка киһи сыыһаны-халтыны оҥорон кэбиһиэн сөп. Олус үчүгэй, куруук үчүгэйи эрэ оҥорор киһи дьон-аймах ыра санааларын киһитэ. Ыра санаа Сиргэ кыайан туолбат буолан халлааҥҥа, ырай дойдутугар эрэ туолар аналлаах. Ол иһин Ырай дойдута халлааҥҥа олоҕур¬бут. Онон, киһи өйө-санаата сирдээҕи өйдөбүллэргэ сөп түбэспэт, ырайга, хаһан да туолбат баҕа санаа дойдутугар сылдьара «Халлаан киһитэ» буолууга тириэрдэр. Сымыйыаччы киһини эмиэ «Халлааны эрдэн киирэн барда» диэн этэл-лэрэ, халлаан кырдьык да кураанаҕын биллэрэр. Халлааны кытта сымы-йалааһын быһаччы эмиэ сибээстээх. Ол сибээс «Халлаан кэпсээннээх» киһи ууну таһыйар сымыйыаччы халлааҥҥа маарынныырынан быһаарыллар. Быстах ардах кэнниттэн кылбаччы көрөн кэлэр күннээх халлааны «Ар-даабытын билиммэт» диэн этэллэр. Ол аата, бу киһи сымыйалаабытын бэйэтэ да билбэтин, хаһан да сымыйалаабатах курдук туттарын бил¬лэрэр. Yөрэх эмиэ араастаах. Киһи олоҕун таһыма төһө сайдыбытыттан тутулуктанан үөрэҕи-билиини олоҕор туһанар кыахтанар. Олоххо тугу да туһалаабат үөрэххэ үөрэниини сахалар «Халлаан үөрэҕэ» диэн этэллэр. Олоххо тугу да билбэт-көрбөт, хантан эрэ атын сиртэн кэлбит курдук быһаарыыта суох киһини «Халлаантан түспүт» курдук диэн тэҥнээн көрүүнү тутталлар. Бу киһи халлаан курдук кураанах дойдут¬тан кэлбит буолан тугу да билбэтэ быһаарыллан тахсар. Сахалар халлаан туһунан этиилэрэ барылара халлаан кураанаҕын билинэллэр. Онно кырдьык туох да суох.