Хоролор (бүрээттэр)

Хоролор диэн саха омугун үс төрүттэриттэн биирдэстэрэ буолаллар диэн өссө Сэһэн Боло Улуу Хоро туһунан үһүйээннэргэ олоҕуран суруйбута.

Бурят летопистара көрдөрүнэн, бурят-хоринецтар өбүгэлэринэн монголларга былыргыттан баар Хорилас (куралас) бииhэ буолуон сөп. Бу биис өссө монголлар бары ытык ийэлэрэ Алан-куо саҕана, хори-тумат бииhиттэн арахсан Бурхан-Халдуҥҥа (Хоту Монголия) олохсуйбут монголлар өбүгэлэрин кытта холбоспут. Онтон ыла төрүт монгол бииhэ буолбут. Билиҥҥи Пекин (урукку Дайду) таhыгар өр үйэ устата олорбут буолан, элбэх омук культуратыгар сыстыбыттар, хас да тылынан суруйар буолбуттар. Бурят летопиһыгар сурулларынан, хоринецтар өбүгэлэрэ Чингис-ханы үрүҥ болдьоххо көтөҕөн, улуу хаанынан биллэриигэ баар эбиттэр. Кураластар (горлос) монгол биистэриттэн маннайгынан Эргэнэ хаспаҕыттан тоҕо көтөн тахсыбыт хонхират бииhин туспа салаата буолаллара. Кинилэр былыргыттан Кытайы кытта кыраныыссага көhө сылдьар этилэр. Ол эрээри кураластар, хонхираттар (кунграт) удьуордара узбектар уонна каракалпактар ортолоругар, монголларга эмиэ баалларын ыйыахха син.

Соторутааҕыта А.И.Эверстов саха өбүгэлэрэ Маньчжурияҕа көhөрүллэн олорбуттарын туhунан үлэтэ бэчээккэ тахсыбыт. Хори-буряттар төрүттэрэ эмиэ ити этэр сиргэ дойдулаахтара диэн суруйуулар бааллар. Бэл биир холбоhугу ыйаллар. Бу Хулунь диэн биистэр холбоhуктара, манна ехэ бииhэ баhылаан олорбута. Маньчжурдар империяларын төрүттээбит Нурхаци бу бииhи холбууругар, улахан утарсыыны көрсүбүтэ биллэр. Кырдьык ехэ диэн тоөус ууhа Байкал таhыгар эмиэ баара, кинилэри атыннык жакут, йако аҕатын ууhа диэн ааттыыллара. Аны туран бу Маньчжурияҕа баар буола сылдьыбыт ехэлэр төрүттэринэн Тумот бииhин киhитэ этэ диэн сурукка киирбитэ баар. Онон буоллагына, йаколар, ехэлэр (сахалар?) диэн чопчу тумат диэн аатынан биллибит биис дьоно ааттанар буолуохтарын сөп диэн санааҕа кэлэбит!

Онон ыллахха бурят-хоринецтар монголлары кытта сэриилэспит хори-туматтар быhаччы удьуордара буолабыт дэнэллэрэ мөккүөрдээх соҕус буолуон сөп эбит. Хори-туматтар Маньчжурияҕа көhөрүллүбүттэрин туhунан матырыйаал ханна да суох. Арай Енисей биистэрэ (кыргыстар уонна усухань) көhөрүллүбүттэрэ биллэр. Аны туран Рашид-ад-дин суруйуутугар, хори (кори) бииhэ уонна туматтар тус-туспа араарыллан ахтыллаллар. Арай XIX үйэҕэ көстүбүт монгол «Ытык сэhэнигэр» эрэ биир норуот курдук, хори-туматтар диэн ахтыллаллар. Онон бу кэлин үөскээбит өйдөбүл буолуон сөп курдук. Урут атын сиргэ олорбут биистэр бииргэ холбоhон олохсуйбуттара, монгол сэhэнигэр хаалан хаалбыт буолуон сөп. Холобур, саха өбүгэлэрэ туматтар уонна бурят сүрүн бииhэ хоринецтар. Урут туматтар туhунан кэпсииргэ эппитим курдук, хоринецтар бэйэлэрин «коринцы уонна батулинцы» диэн өбүгэ саҕаттан биллэбит диэбиттэрэ, кырдьык хори-буряттар хори-туматтар быhаччы удьуордара буолалларын дакаастабылынан буолуон сөп.

XVI үйэ бүтүүтэ хоринецтар сорохторо билинни Иhинээҕи Монголияҕа төрүт олорор сирдэриттэн, солонгостор батталларыгар түбэhэн, өрө туран, хотторон баран, Байкал диэки төрүттэрин сирдэригэр көhөргө санаммыттара. Манна айанныылларыгар, тэлиэгэлэрин оҕуска көлүйэн баран, улуу Истиэби туораан, көhөн күккүрүйэн испиттэр. Байкал таhыгар кэлэн баран, онно олохтоох хамниганнар диэн тонустар уустарын кытта көрсүбүттэрэ, атааннаhыы саҕаламмыта. Сэрииhит хамниганнар сүãүн олордубакка, Улуу Хоро дьоно арааhа саҥа сирдэри көрдүү хоту диэки барарга күhэллибиттэрэ.

Онон эппитим курдук бу хори-буряттар өбүгэлэрэ ханан чопчу олорбуттарын туhунан араас этиилэр бааллар. Бу хоринецтары үтүрүйбүт солонгостор ааттарын Маньчжурия тоөустарын солоннор ааттарын кытта тэөнии туталлар, солонгос диэн орто үйэтээҕи монголлар кореецтары ааттыылларын эмиэ ыйыахха син. Онон Саха сиригэр хоролор диэн хоринецтар салаалара XVII үйэ саҕаланыыта кэлбит буолуохтарын эмиэ сөп. Манна Саха сирин хоролоро хоринецтартан тахсыбыттарын көрдөрөр туох баарый диэн ыйытыы үөскүөн син. Бу боппуруос бурят учуонайдарын эмиэ олус интириэhиргэтэрэ биллэр. Ол курдук Б.Р.Зориктуев диэн бурят ученайа бу боппуруоhу үөрэтээри 80 сылларга Саха сиригэр кэлэн барбыт. Ол кэнниттэн кини сахаларга баар хоролор уонна хоринецтар икки ардыгар туох да быhаччы сыhыан суох диэн түмүк оҥорбут. Манна кини хоролор хори-буряттартан төрүттээхтэрэ буоллар, көстө сылдьар буолуо этэ, таҥастарыгар-саптарыгар, тылларыгар-өстөрүгэр диэн этэр. Ол эрээри XVII үйэттэн ыла уларыйыы бөҕөтө буолан, хоролор урут сахаттан уратылаах да буоллахтырына ол симэлийэн сүппүтэ ырааппыт буолуохтаах.