Чыҥыс Хаан
Чыҥыс Хаан (монг. Чингис хаан [tʃiŋɡɪs χaːŋ], дьиҥнээх аата - Тэмүүдьин, 1116-1227 cc.) диэн моҕоллору түмпүт хаҕан, бүтүн дьон историятын ыраахтааҕылыктарыттан саамай улахан - Моҕол Ыраахтааҕылыгын - тэрийээччитэ уонна бастакы баhылыга. Төрөөбүт аата - Тэмүүдьин (монг. Тэмүүжин). Чыҥыс Хаан аҕата, Дьөһөгөй-Боотур, бөрдьигин ууhун баhылыга. Ийэтэ, Одьулуун, ольхунут ууhуттан төрүттээх.
| Чыҥыс Хаан | |
|---|---|
| Моҕол Ыраахтааҕылыгын Хаҕана (Моҕоллор Хааннара) | |
 | |
| Reign | 1206–1227 |
| Coronation | 1206 Курултайга, Онон өрүс, Монголия |
| Full name |
 (төрөөбүт аата: Тэмүдьин) Монгол бичигинэн. |
| Titles | Хаан, Хаҕан |
| Born | c. 1162 |
| Birthplace | Khentii Mountains, Монголия |
| Died | 1227 (65 сааhыгар) |
| Successor | Үгэдэй Хаан |
Чыҥыс Хаан элбэх көс моҕол уонна түрк уустарын бииргэ түмэн Моҕол Ыраахтааҕылыгын тэрийбитэ. Ол кэнниттэн Илин уонна Орто Азия дойдуларыгар кимэн киирини саҕалаабыта. Кини олоҕун тухары моҕоллор Азия улахан өттүн баhылаабыттара.
Чыҥыс Хаан 1227 с. тангуттар сирдэрин баhылаан баран өлбүтэ. Кинини ханна эрэ Моҕол сиригэр кистээн көмпүттэрэ. Кини туйаҕын хатарааччылара Моҕол Ыраахтааҕылыгын билиҥҥи Кытай уонна Россия үгүс сирдэрин, Соҕуруу Азия, Илин Эуропа уонна Орто Илин дойдуларын бас билиннэрбиттэрэ.
Төрдө-ууһа
уларытМоҕоллор "Кистэлэҥ кэпсээннэринэн" Чыҥыс Хаан өбүгэтэ Борто-Чинэ буолар. Кини Хэнтэй (Орто-Илин Моҕол сирэ) диэн сиргэ Бурхан-Халдун хайа аттыгра олохсуйар. Борто-Чинтэн Бөрдьигин уус үөскээбит. Тэмүүдьин аҕата Дьөһөгөй-Боотур бу ууһу салайан олорбута.
Тэмүүдьин Онон үрэх үрдүгэр, Дэлүүн Болдог диэн хочоҕо, Дьөһөгөй-Боотур дьиэ-кэргэнигэр төрөөбүтэ. Ол кэмҥэ Дьөһөгөй-Боотур Бөрдьигин уус баһылыга этэ. Тэмүүдьин төрөөбүт сыла чопчу биллибэт. Араас-араас источниктар атын-атын сыла этэллэр.
