Шаньюй

Шанью́й (кит. трад. 單于, упр. 单于, пиньинь chányú, палл. чаньюй) — хун баһылыгын титула. Гун биис-ууһун аристократията талара, үйэ тухары талыллара. Аҕа ууһун сүбэтин кытта бииргэ салайара, сүрүннээн, хун биэс биис-ууһун 24 аҕа ууһун кытта.

Кытай хронистара ити титулу ыраахтааҕыга тэҥнииллэрэ (ван), ол гынан баран, сорох сылларга, гунн шаньюйа Императорга дьүөрэлэнэрэ (Хуан-ди).

Лев Гумилёв Шаньюйу «пожизненный президент» диэн ааттыыра.

Хунну

Шаньюй диэн тыл үөскээһинэ

Всеволод Таскин этэринэн, «шанъюй» диэн титутул икки тыл — шань и юй -- холбоспуттарын түмүгэр үөскээбиттэр. Бастакы тыл san — «почёт», «уважение» диэн түүр төрүттээх тылтан; иккис -- «дом». Онон титул «ытыктанар дьиэ» диэн өйдөбүллээх, ити титулу илдьэ сылдьар киһи күҥҥэ тэҥнэнэрэ.

Хун монархиятын үөскээһинэ

Кытай летопистарыгар сурулларынан, хуннар төрүттэрэ Ся Чуньвэй принц, атын эттэххэ, Хунну Шицзу (предок Хунну) эбит. Кини көс олоҕу талбыт уонна Люаньти диэн хун династиятын төрдө буолбут. Суруйалларынан, өссө Юя кэмин саҕана Кытай хотугу истиэптэригэр Хяньюнь, Хуньюй, Шаньжун биис-уустара олорбуттар, Чуньвэй бэйэтин дьонун кытта кинилэргэ кэлбит.

Хун Шаньюйдарын испииһэгэ

Хуннарга шаньюйдар династиялара Луаньти дэнэрэ (кит. трад. 欒提, упр. 栾提, пиньинь Luántí). Ол гынан баран, кэлэр киһи нэһилиэстибэни хайдах быһыылаахтык тутуохтааҕын туһунан чопчу бэрээдэктэрэ суоҕа. Нэһилиэстибэ кэс тылынан бэриллэрэ, уочаратынан барара (инититтэн биитигэр), кинээстэр быыбардыыллара (арыт саҥа шаньюйу кини быччы удьуоруттан буолбакка, аймахтарыттан талаллара)

Модэ династията

Олбоххо олорбут аата	Тус аата	Салайбыт сыллара
Тоумань	—	220—209 б.э.и.
Модэ	—	209—174 б.э.и.
Лаошан	Цзичжу	174—161 б.э.и.
Цзюньчэнь	—	161—126 б.э.и.
Ичжисе	—	126—114 б.э.и.
Увэй	—	114—105 б.э.и.
Ушилу	—	105—102 б.э.и.
Сюйлиху	—	102—101 б.э.и.

Цзюйдихоу династията

Арааһа, Модэттэн төрүттээхтэр. Ол гынан баран үрдүкү аристократияҕа киирсибэттэр этэ. Цзюйдихоу чүгэй байыаннай салайааччы буолан шаньюйунан талыллыбыт.

Олобоххо олорбут аата	Салайбыт сыллара
Цзюйдихоу	101—96 б.э.и.
Хулугу	96—85 б.э.и.

Хуяньди династията

Модэ удьуоруттан үөскээбит дьон аймахтарыттан үөскээбиттэр.

Олбоххо олорбут аата	Тус аата	Салайбыт сыллара
Хуяньди	—	85—68 б.э.и.
Сюйлюй-Цюаньцюй	—	68—60 б.э.и.

Модэ династиятын чөлүгэр түһэрии

Олобоххо олорбут аата	Тус аата	Салайбыт сыллара
Воянь-Цюйди	Туцитан	60—58 б.э.и.

Хуяньди династиятын чөлүгэр түһэрии

Хуханье Модэ 8 көлүөнэ сыдьаана этэ.

Олбоххо олорбут аата	Тус аата	Салайбыт сыллара
Хуханье	Цзихоушань	58—31 б.э.и.
Фучжулэй	Дяотаомогао	31—20 б.э.и.
Соусе	Цзюймисюй	20—12 б.э.и.
Цзюйя	Цзюймоцзюй	12—8 б.э.и.
Учжулю	Нанчжиясы	8 б.э.и. — 13 б.э.

Улэй-Жоди династията

Олбоххо олорбут аата	Тус аата	Салайбыт сыллара
Улэй-Жоди	Сянь	13—18
Худуэрши Дао-гао Жоди	Юй	18—46 б.э.
Удадихоу		46
Пуну		46 — ?

Хотугу хуннар династиялара

Аан бастаан Пуну удьуордара салайбыттара, ол гынан баран, кинилэр ааттара биллибэт. Ол кэннэ Хуянь ууһа салайар буолбут.

Соҕуруу Хуннар династиялара

Хань Империятын былааһыгар олорбуттара, кинилэртэн тутулуктаах этилэр. Нэһилиэстибэни чопчу быраабылынан туталлара: улахан убайыттан -- кыраҕа, онтон улахан убай оҕолоругар.

Олбоххо олорбут аата	Салайбыт сыллара
Хуханье II (личное имя Би)	48—55
Мо	55—56
Хань	56—59
Ди	59—63
Су	63
Чжан	63—85
Сюань	85—88
Туньтухэ	88—93
Аньго	93—94
Шицзы	94—98
Тань	98—124
Ба	124—128
Сюли	128—140

Ананар шаньюйдар

Бу шаньюйдары аатыгар эрэ Кытай императора аныыра.

Олбоххо олорбут аата	Тус аата	Салайбыт сыллара
Хуланьжошичжуцзю	Доулоучу	143—147
Илинши Чжу-цзю	Цзюйцзюйр	147—172
Тутэжошичжуцзю	Безымянный	172—178
Хучжэн	Хучжэн	178—179
Цянцюй	Цянцюй	179—188
Чичжиши-чжухоу	Юйфуло	188—195
Хучуцюань	Хучуцюань	195—215

Литэрэтиирэ

• Шаньюй // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.