Ыал суолтата

Ыал оҕону төрөтүүгэ, иитиигэ, улаатыннарыыга уонна үлэҕэ үөрэтиигэ, өйүн-санаатын, куттарын сайыннарыыга, киһи буолууну ситиһиннэриигэ аналланарыттан омук сайдыыта ыал олоҕуттан быһаччы тутулуктанар.

Омук дьоно ахсааннара эбиллэн, сайдан иһиилэрин оҕолор төрөөн, улаатыылара, үлэни-хамнаһы кыайыылара үөскэтэр. Ол иһин өй-санаа, Кут-сүр, таҥара үөрэхтэрин баһылаан үрүҥү, үчүгэйи уонна хараны, куһаҕаны таба арааран олохторугар туһаналлара, кырдьаҕас көлүөнэлэри солбуйан, барыга-барытыгар баһыйан иһиилэриттэн омук сайдыыта үөскүүрэ ыал олоҕуттан тутулуктанар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар көҥүллэринэн барыылара улаатан ыал буолуу үгэстэрин тутуһаллара биллэрдик аҕыйаата уонна эргэ барыахтарын иннинэ элбэхтик күүлэйдии сылдьалларыттан хайа эр киһиттэн оҕоломмуттарын билбэттэрэ элбээтэ, ону тэҥэ оҕо иитиитэ, үөрэтиитэ мөлтөөтө, ол иһин эдэрдэр куһаҕан быһыылары оҥороллоро биллэрдик үксээбитин уһуннук олорор салайааччылар кистии сатыыллар.

Ыал буолуу былыргы үгэстэрин кытаанахтык тутустахха эрэ доруобай, сайдыылаах буор куттаах оҕо төрүүрүттэн үлэни кыайа-хото үлэлээн омугу сайыннарара кыалларын билигин ырыынак кэмигэр туһаннахха эрэ табыллар кэмэ кэллэ.

Оҕону иитии уонна үөрэтии кэлэр көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын үөскэтэринэн омук сайдыытын саҕалыыр аналлаах үөрэх, сахалар Кут-сүр, таҥара үөрэхтэрэ туттуллар кэмэ кэллэ. Бу оҕону иитэргэ аналлаах Кут-сүр үөрэҕэ сахаларга олус былыргы кэмнэргэ үөскээн сайдыбыт уонна билигин да туһанылла сылдьар.

Уһун үйэлээх, кырдьаҕас омуктарга ыалы тэрийии туһунан үөрэхтэр, үгэстэр былыргы кэмнэргэ үөскээбиттэр. Бу үгэстэри омук үйэтин уһатар санааланнаҕына дириҥник үөрэтэрэ уонна олоҕор туһанара аныгы үйэҕэ ирдэнэр көрдөбүл буолла.

Үгэстэр хантан да халлаантан түспэттэр. Дьон олоххо туһалаах быһыылары элбэхтик хатылаан оҥороллоруттан, ол быһыылара үгэстэргэ кубулуйан үйэлэргэ туһалыы, өйү-санааны салайа сылдьаллар. Оҕо өйө-санаата, ийэ кута кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэринэн иитилиннэҕинэ үйэтин тухары умнуллубат туруктанарын тэҥэ, баҕа санаа буолан оҥорор быһыыларын салайар.

Үгэстэр өйү-санааны салайаллар. Киһи санаатын элбэхтэ хос-хос хатылаан, күүһүрдэн үгэскэ кубулутар. Кэлин бу үөскээбит үгэс киһини бэйэтин салайар кыахтанар. Ол иһин сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиини үөскэппиттэр.

Сэбиэскэй былаас өр кэмҥэ албыныгар киллэрэн олох үөрэҕэ диэн баарын букатын да умнан, аҥардастыы үөрэнии эрэ киһи өйүн-санаатын салайарын курдук сыыһа саныы сылдьабыт. Олох үөрэҕэ диэн ааттанар былыргы үйэлэргэ үөскээбит үгэстэр бары сахалыы таҥара үөрэҕэр холбуу киирсэн сылдьалларын саҥа үөрэтэн эрэбит.

Элбэх ыаллар омугу үөскэтэллэр. Кэлэр көлүөнэлэр төрүт уус ыалга төрөөн, иитиллэн, улаатан таҕыстахтарына өйдөрө-санаалара туруктаах, ийэ куттара иитиилээх уонна буор куттара сайдыылаах буолар, ол аата ыал олоҕуттан омук үйэтин уһуна тутулуктанар.

Ыаллар үлэни-хамнаһы кыайар эр дьон баһылаан салайар кэмнэригэр үөскээбиттэр. Ыалы эр дьон салайаллар, оҕолору үлэҕэ, араас хамсаныылары сатаан, табан оҥорорго үөрэтэллэр. Ыал эр дьон удьуордарын, утумнарын, буор куттарын салҕаан, кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэн иһэр аналлааҕын аныгы кэмҥэ харыстааһын эрэйиллэр кэмэ тиийэн кэллэ.

Киһи кэлэр көлүөнэлэригэр удьуорун, этин-сиинин уонна утумун, буор кутун биэрэн иһэр. Ол аата омугу этин-сиинин сайдыыта уонна киһи хамсаныылары оҥорорго аналлаах өйө-санаата, буор кута эрэ сайыннараллара быһаарыллар.

Элбэх ыаллар мунньустан омугу үөскэтэллэр. Ол аата омук үйэтэ уһааһына ыаллартан, ыаллар олохторуттан уонна оҕолорун хайдах иитэллэриттэн, үлэҕэ үөрэтэллэриттэн быһаччы тутулуктанар.

Ыал буолуу былыргы үгэстэрэ омук үйэтэ уһууругар быһаччы тириэрдэллэрин билэн үрүҥ айыы итэҕэлин тарҕатааччылар ордук кыһанан харыстыахтара уонна бу кэмҥэ саҥалыы олоххо киирэригэр улаханнык кыһаныахтара этэ. (1,3).

Туһаныллыбыт литература

1.Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.