Үчүгэй уонна куһаҕан

Үчүгэй уонна куһаҕан диэн араарыы киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсалларын биллэрэр.

Хас биирдии киһи барыта бэйэтин олоҕор, өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэрдээх. Бу өйдөбүллэри оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрэ иҥэрэн, олохсутан, үгэс оҥорон биэрэллэр. Үгэстэргэ үөрэнии ийэ куту иитии буолар.

Былыргы кэмнэргэ дьон Айылҕаттан олус улахан тутулуктаах эрдэхтэринэ хараҥа түүн ааһан сырдык буолуута олохторо салгыы сайдар кыаҕын биэрэр этэ. Үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр дьоҥҥо аан бастаан үөскээһиннэригэр Сиргэ күн уонна түүн эбэтэр үрүҥ уонна хара дьүһүннэр хас күн аайы уларыйан биэрэн иһэллэрэ улахан оруолу оҥорбут. Үгүс дьон санааларыгар сырдык буолуута, үрүҥ дьүһүн үчүгэйи, онтон түүн, хараҥа, хара дьүһүн куһаҕаны бэлиэтиир буолбуттар. Дьон олохторун таһыма тус-туһунан буолуута, бу өйдөбүллэр эмиэ уларыйан биэриилэригэр тириэрдэр.

Билигин Россияҕа ырыынак кэмэ кэлэн дьон өйдөрө-санаалара арахсыыта баай-мал төһө элбэҕиттэн улахан тутулуктаах буолла. Бу кэмҥэ Россия дьонун 70 бырыһыаннара дьадаҥы үлэһит дьоҥҥо кубулуйдулар, онтон 10-ча бырыһыаннара лаппа баайары ситистилэр.

Дьон бу курдук тус-туспа олохтоох, сиэрдээх буолбуттарыттан оҕолорун иитэргэ-үөрэтэргэ туттар үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэрэ тус-туспа буола уларыйдылар. Перестройка иннинээҕи советскай былаас саҕана киһи барыта тэҥ буолар диэн өйдөбүл аны төрдүттэн уларыйда. Былыргыттан баай уонна дьадаҥы дьон тугу үчүгэй эбэтэр тугу куһаҕан дииллэрэ хаһан даҕаны сөп түбэспэттэр этэ. Былыр, ыраахтааҕы былааһын саҕана аһара баай дьон дьадаҥылары, үлэһиттэри олус баттыыр, үлэлэтэн баран хамнас биэрбэт, киһинэн да аахпат кэмнэригэр бу өйдөбүллэр сорох өрүттэрэ өссө утарыта турар этилэр. Бу өй-санаа утарыта турууларыттан Улуу Октябрьскай революция буолбута.

Баай киһи тугу үчүгэй диэн оҕотун үөрэтэрэ дьадаҥы киһи тугу үчүгэй диириттэн букатын атын, туспа буолар. Билигин биһиэхэ улахан салайааччылар аһара баай буолбуттарынан кинилэр тугу үчүгэй дииллэрин үлэһит дьон бэйэлэригэр сыһыаннаан, дириҥник толкуйдаан баран ылыныахтарын наада. Россия баайдарын үчүгэй буолуулара көннөрү үлэһит киһи хаһан да ситиспэт ыра санаата эрэ буолан турар. Баай киһи Испанияҕа сир ылан коттежд тутуннаҕына, Канарскай арыыга сынньаннаҕына, сыаналаах омук массыынатынан сырыттаҕына эҥин эрэ дьэ үчүгэй буолбут курдук сананар.

Дьадаҥы соҕус үлэһит киһи үчүгэй диэн өйдөбүлэ бэттэх, дьиэтин иһигэр эбэтэр чугас сылдьар. Урукку «социализм» кэмигэр дьоҥҥо үөскээбит үчүгэй диэн өйдөбүллэр бары үлэһит дьон үчүгэй санаалара буолар эбиттэр. Арай ол үчүгэй диэн өйдөбүллэри куруук туттуллар үгэс оҥорон оҕолорго иҥэрэн биэрии кыаллыбакка, олох эмиэ уларыйарыгар тириэрдибитэ. Оччолорго сахалар кут-сүр үөрэхтэрин ситэ билбэт, сыаналаабат буолууттан, ити үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэри оҕолорго иҥэрэн биэрии кыаллыбатах.

Хас биирдии төрөппүт бэйэтин социальнай балаһыанньатын уратылара оҕолоругар эмиэ бэриллэн иһэллэр. Социальнай балаһыанньа уратылара оҕолорго хайдах дьайалларан ырыппакка эрэ, үчүгэй уонна куһаҕан диэн төрөппүттэр өйдөбүллэрэ хайдах оҕолоругар бэриллэрэ быһаарыллар. Тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн быһаарыы дьон-аймах элбэх өттүлэрин, үлэһит дьон өйдөрүгэр-санааларыгар, кинилэр тугу үчүгэй, тугу куһаҕан дииллэригэр олоҕурар.

Ханнык баҕарар төрөппүт оҕотун үөрэтэригэр үчүгэй диир быһыыларын элбэхтик оҥотторо үөрэтэр. Кини оҕото бэйэтэ үчүгэй диирин оҥордоҕуна үөрэр, хайгыыр. Оҕото ити хайҕалтан эмиэ үөрэр уонна тугу оҥорбутун хос-хос хатылаан оҥорон көрдөрөр. Бу быһыы элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар умнуллубат гына өйдөнөн хаалан иһэр. Оҕо бу быһыытын хаһан баҕарар хатылаан оҥорор кыахтанар. Оҕо төрөппүтэ тугу үчүгэй диирин оҥорор буоларга үөрэнэниитэ салҕанан барар.

Төрөппүт оҕото сөбүлээбэт куһаҕан быһыытын оҥордоҕуна эбэтэр оҥороору бэлэмнэннэҕинэ тохтотон: «Маннык куһаҕан, маны оҥорума»,- диэн эттэҕинэ эбэтэр атыҥҥа аралдьыттаҕына оҕото тохтоон, оҥорон эрэр быһыытын быраҕан кэбиһэр. Оҕо кыра буолан сотору тугу оҥорбутун умнан кэбиһэр диэн ааҕыы оруннаах. Бу курдук биирдэ-иккитэ оҥоруллар быһыы кини өйүгэр-санаатыгар ханан даҕаны хатаммакка умнуллан хаалар. Бу куһаҕан диэн ааттанар быһыыны тохтотон кэбиһэннэр хос-хос хатыланан үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына өйдөнөр кыаҕа суох буолар. Оҕо төрөппүтэ, көрөр-истэр дьоно тугу куһаҕан дииллэрин ити курдук оҥорбот буолан иһэр. Оҕону куһаҕан быһыыны оҥорботугар үөрэтии ити курдук салгыы баран истэҕинэ, оҕо куһаҕан быһыыны оҥороро суох эбэтэр лаппа аҕыйах буолуон сөп.

Сахаларга былыр-былыргыттан «Илии барбат буолуута», «Аһара барбат буолуу» диэн өйдөбүллэр бааллар. Бу өйдөбүллэр оҕо кыра эрдэҕинэ өйүгэр-санаатыгар үөскээн олохсуйаллар. Бу өйдөбүллэр үөскээһиннэригэр төрөппүт эбэтэр оҕону көрөр-истэр киһи, оҕо атын киһини охсуолаатаҕына, тэбиэлээтэҕинэ эбэтэр куһаҕаны оҥороору гыннаҕына сонно буойан тохтотон истэҕинэ уонна үчүгэйи оҥороругар аралдьытан үөрэтиитэ олук буолар. Охсуолаатаҕына, тэбиэлээтэҕинэ эбэтэр тугу эмэ куһаҕаны оҥордоҕуна сонно тохтотон, бу куһаҕан быһыы буолар диэн этии, атыҥҥа, үчүгэйи оҥорорго аралдьытан кэбиһии, үчүгэйи элбэхтэ оҥотторуу, оҕо өйүгэр-санаатыгар куһаҕан быһыылары оҥоруу өйдөнөн хааларын суох оҥорор. Бу куһаҕан быһыылар хос-хос хатыланан үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар хатанан хаалаллара суох буоллаҕына умнуллан хаалан иһэллэр. Киһи киһиэхэ хайдах сыһыаннаһарыгар үөрэтии ити курдук оҕо кыра эрдэҕинэ өйүгэр-санаатыгар иҥэриллибитэ үйэтин тухары иҥэн сылдьар уонна ийэ кут өйө-санаата диэн ааттанар.

Үлэһит киһи бэйэтин холобурунан көрдөрөн, оҕотун батыһыннара сылдьан бэйэтэ тугу үлэлииригэр үөрэтиитэ, оҕо өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына иҥэр. Бу өйдөбүл оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥиитэ эмиэ хос-хос элбэхтэ хатылаан үөрэтиигэ олоҕурар. Оҕо кыра эрдэҕинэ батыһа сылдьан үөрэннэҕинэ эрэ төрөппүтүн курдук үлэһит киһи буолар. Оҕо хантан да ылан эбэтэр ким эмэ биэрэн дуу, үлэһит киһи буолбат. Улаатыар диэри бары кыайар үлэлэрин элбэхтэ үлэлии үөрэннэҕинэ эрэ үлэлииргэ үөрэнэр.

Төрөппүт бэйэтэ бэрээдэктээх, атын дьоҥҥо сыһыана үчүгэй, охсуспат, этиспэт киһи буоллаҕына оҕо эмиэ бэрээдэктээх киһи буоларыгар олук ууруллар. Төрөппүтү бэйэтин оҕото көрө сылдьар. Кини тугу эппитэ, тугу оҥорбута барыта оҕотун өйүгэр түһэн иһэр. Киһи саҥатын дорҕоонноруттан кыра оҕо төрөппүтүн туох санаалааҕын, кыыһырбытын, хомойбутун, үөрбүтүн барытын билэ, иҥэринэ сылдьар.

Бу үлэ эдэр төрөппүттэр, ийэлэр оҕолоругар ордук чугастык сыһыаннаһалларыгар көмө буолар. Оҕо кыра, тугу да өйдөөбөт диэмэҥ, кини өйүгэр-санаатыгар, тугу элбэхтэ көрбүтэ-истибитэ, хос-хос оҥорбута, соһуйбута-үөрбүтэ барыта суруллан ууруллан иһэллэр. Кыра оҕоҕо харысхаллаахтык сыһыаннаһыы уонна тугу үчүгэй диири хос-хос хатылаан оҥотторо, үөрэтэ сырыттахха оҕо эһиги курдук өйдөөх-санаалаах, үчүгэй үгэстэрдээх буола улаатар.

Үчүгэйи оҥорууга баҕа санааны ханнык эмэ көрүҥүнэн оҕоҕо үөскэтии төрөппүттэр сыаллара буолар. Үчүгэйгэ баҕара санаа – сахалыы таҥара диэн ааттанар. Сахалар үчүгэйгэ баҕара санааһын үөһээттэн, айыылартан түспүтэ диэн этэллэр. Үчүгэй санаалаах буолуу – таҥаралаах буолуу.

Үчүгэй киһи буолууга баҕа санаа дьоҥҥо баар буолуута таҥараны үөскэппитэ. Ол баҕа санааларын хаптаһыҥҥа уруһуйдааннар көрө сылдьан батыһар, үтүктэр киһини үөскэтэннэр, Христос таҥара оҥостубуттара.

Таҥара үөрэҕэ аһара баран бары өй-санаа барыта киниттэн эрэ тутулуктаах буолуутун үөскэтиитэ – таҥара диктатурата үөскээһинигэр тириэрдэр. Онтон ханнык баҕарар диктатура үчүгэйгэ тириэрдибэтин остуоруйа үөрэҕэ дакаастаабыта ытаатта. Ханнык баҕарар таҥараҕа сыһыан эмиэ сэрэхтээх, аһара барбата ордук.

Бэйэҕэ үчүгэй баҕа санааны үөскэтинии уонна ону толорорго дьулуһуу баар буоллаҕына бу киһи туруктаах өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатарыгар уонна олоҕун олороругар олук ууруллар. Оҕо бэйэтэ тугу эмэ оҥорон, онтун ситиһэ үөрэннэҕинэ, олоххо дьулуурдаах, ханнык да ыарахаттары тулуйар киһи буола улаатар. Kини олоҕун бэйэтэ оҥосторугар толору кыахтаах буолар. (2,49).

Киһи туохха барытыгар үчүгэй, туһалаах эбэтэр куһаҕан, туһата суох диэн сыанабылы биэрэр кыахтаах. Киһи оҥорор быһыылара барылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэриттэн үчүгэй уонна куһаҕан диэҥҥэ хаһан баҕарар арахсаллар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга күнтэн кэлэр сырдык оруола олус улаханынан Күн таҥараҕа кубулуйбут. Сырдык, сылаас күнүс кэнниттэн хараҥа, тымныы түүн сабардаан кэлиитэ киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн араарарыгар олук буолбут.

Өй-санаа сайдыыта үчүгэй уонна куһаҕан хардары-таары солбуйсан биэриилэрин билииттэн, олору олоххо туһаныыттан үөскүүр. Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоҕор таба туһанар буолуута киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдэр диэн сахалар үөрэхтэрэ быһаарар уонна “Үрүҥү хараны араарыы” диэн этиинэн бигэргэтэр. Киһи олоҕор субу кэмҥэ тула өттүттэн дьайар үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билии, олору олоххо таба туһаныы олус улахан суолталаах уонна киһи буолууну, киһилии быһыыланыыны үөскэтэр аналлаах. Киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан, оҥорор быһыытын атыттарга тэҥнээн көрөн оҥорорунан үчүгэйи, туһалааҕы элбэхтик оҥорор, онтон куһаҕаны, буортулааҕы оҥороро аҕыйах, арай сыыһа-халты туттунуутуттан үөскүүр куһаҕан быһыылар баар буолуохтарын сөп.

Оҕо ону-маны, буолары-буолбаты саҥаны айыыны оҥоро сатыыра табыллыбатыттан үөскүүр элбэх куһаҕан быһыылары аҕыйатарга сахалар таҥаралара “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕэ төрөппүттэргэ көмөлөһөр. Оҕо өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны өссө арааран билэ илигинэ оҕону сыыһа-халты туттунарыттан “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх харыстыыр. (1,28).

Улаатан иһэр оҕо үчүгэй диэн санаата минньигэһи сиириттэн ордук биллэр буоллаҕына, минньигэһи биэрэр киһи үчүгэй, сөбүлүүр киһитигэр кубулуйар. Оҕо төрөппүтүн кимэ да буоллар сөбүлүүр, ону элбэхтик минньигэһи сиэтэринэн, араас туһата суох оонньуурдарынан ситиһэ, улаатыннара сатааһын кэрэгэй, оҕону минньигэһи элбэхтик сииргэ уонна бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиһиэн сөбүттэн сэрэниэххэ сөп этэ.

Үчүгэй диэн олус киэҥ өйдөбүл. Халлаан сырдааһына, Күн тахсыыта киһи көрөрүн тупсарарынан хас биирдии киһиэхэ сырдык буолуута үчүгэйигэр кубулуйбут. Сырдыгы бэлиэтииринэн үрүҥ дьүһүн бар дьоҥҥо барыларыгар үчүгэйи биллэрэр дьүһүн буолар. Аан дойду дьоно бары холбоһууларыгар, ситиһэ сатыыр биир санааланыыларыгар Күн ылар оруола итинник быһаарыллар.

Хас биирдии киһиэхэ олоҕун таһымыттан тутулуктанан үчүгэй диирэ тус-туспа буоларынан уратылаах уонна киһи барыта үчүгэйи, бэйэтигэр туһалааҕы ситиһэ сатыырынан, баҕа санааны салайар, сирдиир кыахтаах. Туох барыта; киһиэхэ туһалаах, санаатын тупсарар, барыһы киллэрэр буоллаҕына, үчүгэй диэн буолуон, ону ситиһэ сатыан сөп. Уоруйах “үчүгэйэ” элбэхтик уордаҕына улаатар буолан үгүс дьон, үлэһиттэр өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэт, уоруйах ханнык баҕарар дойдуга туоратыллар.

Элбэх киһи үчүгэй диэн санаата биир буоллаҕына, бу үчүгэй сайдар, элбиир, күүһүрэр кыахтанар. Христос диэн үчүгэй киһи таҥара үөскээһинэ дьон өйдөрө-санаалара өссө сайдан, тупсан, үчүгэй киһи буола сатыыр баҕа санааны үөскэтинэр буолбуттарыттан уонна бу үчүгэй баҕа санаа киэҥ сирдэргэ тарҕаныыта өй-санаа үөрэҕин салайааччылар баһылаабыттарыттан быһаччы тутулуктаах.

Билигин Аан дойду үрдүнэн Күн таҥара үөскээн тарҕанан сайдарыгар айылҕаны харыстааһын күүһүрүүтэ ылар оруола үрдүк. Манна Күн таҥаралаах сахалар ылар оруоллара улаатар. Айылҕа сүрүн тутааҕа Күн буоларын хас киһи барыта билэр.

Хас киһи бэйэтин үчүгэй диэн өйдөбүлэ олоҕун таһымыттан тутулуктанан сайдар. Былыргы аас-туор кэмнэргэ киэһэ тото аһаан баран сылаас балаҕаҥҥа утуйууттан киһи баар-суох баҕа санаата туолар буоллаҕына, билигин олох сайдыбытыттан үчүгэй буолуу көрдөбүллэрэ диэн улаханнык кэнээн, тупсан, элбээн тураллар.

Олох тупсан, сайдан истэҕинэ үчүгэй эмиэ эбиллэн иһэр. Киһи баҕата салгыы баран саҥаттан саҥа үчүгэйи арыйан, туһаҕа таһааран иһэр кыаҕа эбиллэ турар. Үчүгэй тохтоло суох үксээн, үчүгэйтэн үчүгэй үүнэн тахсан иһэр. Соторутааҕыта субу-субу туоҕа эрэ алдьанан иһэр, хаахыныыр, Россияҕа оҥоруллар массыыналарынан эрэ сылдьар эбит буоллахпытына, билигин бөҕө-таҕа, үчүгэй көрүҥнээх, оҥоруулаах, сымнаҕас, араас мааркалаах омук массыыналарынан айаннанар.

Киһи сөбүлүү, таптыы көрөрө санаатын тупсарарынан үчүгэй диэн ааттанар. «Үчүгэй, үчүгэй, үчүгэй даҕаны» диэн ырыаҕа ылланарын курдук үчүгэй муҥура суох салгыы баран иһэр, олох сайдыыта үчүгэйтэн үчүгэйи аҕалан иһэр курдук. Киһи олоҕор үчүгэйи элбэхтик оҥоро сатыырынан үчүгэй кырдьык да ахсаана биллибэт элбэх. Арай Сир үрдүгэр туох барыта эргийэн тиийэн кэлэринэн үчүгэй аһара баран кэрэ диэҥҥэ тиийдэҕинэ, кэрэтэ, кыйыата биллэн тахсарынан, уларыйара чугаһаабытынан сэрэнэр кэм кэлбитэ саха тылынан быһаарылларын таба өйдөөн, олоххо туһаныы, үчүгэйи аһара барыыга сэрэнии ирдэнэр.

Үчүгэй диэн туох сөбүлүү саныырбытын, туһалааҕын барытын ааттанар уонна олору оҥоруллар. Дьон бары үчүгэй дии саныыр быһыыларын оҥоро сатыылларыттан олор олус, киһи кыайан ааҕан ситэр кыаҕа суох курдук элбээбиттэр.

«Что не запрещено, то можно» диэн арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр этиилэрэ, туох бобуута суоҕу барытын оҥоруохха сөп диэн сахалыы өйдөбүллээх. Бу этии туох быһыы куһаҕан диэн ааттанан бобулларын, дьон оҥорботторун, туох иһин куһаҕан диэн ааттаммытын киһи барыта билиэхтээҕин уонна толоруохтааҕын биллэрэр. Киһи өйө-санаата сайдыбытынан тугу эмэ оҥоруон иннинэ туох бобуулаахтар, куһаҕаннар баалларын хайаан да билэрин эрэйэр.

Оҕо улаатан иһэн куһаҕан диэн ааттанар быһыылары аан бастаан арааран билэ үөрэннэҕинэ өйө-санаата туруктаахтык сайдарын сахалар таҥара үөрэхтэрэ эмиэ билинэр. “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин этиитэ оҕону үчүгэйгэ үөрэтии сүрүн төрүтэ буолар.

Оҕону үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтиини «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэҕэ саҕаламмыта. (2,49). Ону бу үлэҕэ салҕанар.

Туох быһыы үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын арааран быһаарарга оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрин көрөн, үтүктэн, кинилэр этиилэриттэн үөрэнэр. Төрөппүтэ, иитэр-үөрэтэр киһитэ тугу үчүгэй диэбитэ, киниэхэ эмиэ үчүгэйгэ кубулуйар. «Уоруйаҕы кытта олордоххо уоруйах буолуоҥ» диэн этии үчүгэйи быһаарыыга уонна төрөппүт үтүгүннэрэн үөрэтэр үөрэҕэр быһаччы сыһыаннаах.

Төрөппүттэр бу быһыы куһаҕанын, туһата суоҕун билэллэриттэн оҕолоро сыыһа туттан оҥорботторун туһугар аналлаах бобуулары, хааччахтары оҥордохторуна, эрдэттэн сэрэттэхтэринэ, бу быһыы куһаҕан, маны оҥорума диэн үөрэтиилэрин туһата улаатар. Оҕоҕо төрөппүтүн тас көрүҥэ үчүгэй көрүҥ диэн өйдөбүлүн үөскэтэр, иҥэрэр. Оҕо төрөппүтүгэр маарынныыр киһини сөбүлүү көрөрө, кыыс оҕо аҕатыгар маарынныыр киһиэхэ кэргэн тахсара, уол ийэтигэр маарынныыр дьахтары ойох ылара элбэх.

Төрөппүт оҕотугар тугу үчүгэй диирин анаан-минээн биллэрэрэ ордук. Оҕо барыта үчүгэйгэ, бэйэтэ үчүгэй дии саныырыгар тардыһарыгар сирдьит буолар кыахтанар. Үчүгэй дии саныырын кыаҕа баарынан ситиһэ сатыыр. Үлэни үчүгэй диэн оҕолоругар этэр, бэйэлэрэ үлэлээн көрдөрөр, үтүгүннэрэр төрөппүттэр оҕолоро үлэһит буола улаатар кыахтаналлар. Төрөппүт сыыһа үөрэтэн үчүгэй диирэ оҕо этин-сиинин баҕа санаата буолан хааллаҕына сытыы, элбэхтик, минньигэстик аһааһын диэки салаллар кыахтанара кэлин куһаҕаҥҥа, этэ-сиинэ, буор кута дьадайыытыгар тириэрдиэн сөп. Бу оҕо улааттаҕына даҕаны оҥорон, тутан туһалааҕы оҥоруута аҕыйыыр кыахтанар.

Хас киһи аайы үчүгэй диэн өйдөбүлэ тус-туһунан. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үөскээн, иҥэн хаалбыт, ийэ кутугар кубулуйбут өйдөбүлүн илдьэ сылдьар, ол өйдөбүллэрэ кини баҕа санаатын төрүттүүллэр, үөскэтэллэр.

Үчүгэй диэн тугуй? Үчүгэйи таба быһаарыы олус улахан суолталаах. Бэйэтэ үчүгэй көрүҥнээх киһи, үчүгэйи аҕалар уонна үчүгэйинэн түмүктэнэр быһыылары оҥорор буоллаҕына эрэ үчүгэй киһи диэн ааттанар. Бэйэтэ олус үчүгэй көрүҥнээх киһи буолан баран куһаҕаннык быһыыланан куһаҕаны аҕаллаҕына, үчүгэй кыайан буолбакка хааларыгар тиийэр. “Таҥаһынан көрсөллөр, өйүнэн-санаатынан атаараллар” диэн этии ити быһаарыыттан үөскээбит.

Үчүгэй биир киһиэхэ сыһыана эмиэ ураты. Киһиэхэ туһалаах, туһаны аҕалар, олоҕун чэпчэтэр буоллаҕына, үчүгэй диэн ааттанар. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии үчүгэйи быһааран олоххо туһаныыга улахан суолталаах. Үчүгэй үлэҕэ-хамнаска сыһыана эмиэ икки өрүттээҕин арааран билии уонна олоххо туһаныы хас биирдии киһиттэн хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Уоруйах тугу эмэ уорбутуттан туһаннаҕына, барыһырдаҕына уоруу үчүгэй эбит диэн санааҕа киириэн уонна өссө уора барыан сөбө үгүстэр, үлэһиттэр үчүгэй диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт.

Үлэһит киһи үлэттэн барыс, туох эмэ туһалааҕы киллэринэр буоллаҕына, үлэ үчүгэй эбит диир уонна элбэхтик үлэлиэн, оҕотун үлэҕэ үөрэтиэн сөп. «Айахпытыгар эрэ үлэлиибит», «Хамнас диэни билбэппит» диэн этиилэр үлэ оҥорон таһаарыыта намыһаҕын, туһата кыратын быһаараллар. Үлэ маннык уларыйыыта үлэни үлэлиир дьон билигин аҕыйаан, эдэрдэр тыа сиригэр олохсуйа хаалбат буолууларын үөскэтэрэ ити быһаарыылартан быһаччы тутулуктаах.

Элбэх хамнастаах үлэ, чахчы үчүгэй үлэ буолар. Үлэ уонна хамнас биир тутулуктаахтарын умнумуохха. Элбэхтик үлэлиир, туһалааҕы оҥорор киһи ылар хамнаһа үрдүк буолар. Элбэх хамнастаах буолан баран тугу да дуоннааҕы оҥорбот үлэ элбэҕэ эбитэ буоллар дьон бары үөрүөхтэрин сөп курдук. Өссө босхо биэрэллэрин кэтэһээччи син-биир аҕыйаабат.

Билигин үөрэхтээх буолуу «үчүгэй» диэн ааттанар кэмэ кэлэн турар. Элбэх үөрэхтээх киһиэхэ барыларыгар сөп түбэһэр үрдүк хамнастаах үлэ биһиги сайдыыта суох дойдубутугар кыайан көстүбэккэ эрэйдиириттэн ханна үөрэнэри талыы уустугуран турар. Үчүгэй киһини быһаарыы билигин олус уустугурда. “Ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн этии ону биллэрэр. Үчүгэйи быһаарыы араастара олус элбэхтэр:

- Үчүгэйдик көстүү. Үчүгэйдик көстүү бастаан иһэр буолла. Манна ордук дьахталлар баһылаатылар. Сайдыылаах дойдуларга үлэ оҥорон таһаарыыта лаппа үрдүгүнэн киһи иллэҥ бириэмэтэ элбээбитинэн бэйэни үчүгэйдик көрүнүү-истинии баһыйа сайдан иһэр.

- Үчүгэй быһыылаах. Киһи үчүгэй быһыылаах буолуохтаах диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин сүрүн көрдөбүлэ буолар. Манна киһи өйө-санаата туруктааҕа, хайдах тутта-хапта сылдьара, хайдах саҥарара, майгылааҕа, тугу оҥороро барыта киирсэр.

- Үчүгэй үлэһит. Бары саха омугу харыстыы, уһун үйэлээх оҥоро сатыыллар. Үлэни кыайбат омук эстэр диэни бары билиэхтэрэ этэ. “Хоро салаҥ” диэн этии үөскээбитин кэннэ хоро омуктар эстибиттэр.

Билигин сайдыылаах диэн ааттыыр омуктарга киһи тас көрүҥэ ордук улахан суолтаны ылар курдук буолла. «Таҥаһынан көрсөллөр, өйүнэн-санаатынан атаараллар» диэн этии киһиэхэ тас көрүҥ суолтата аҕыйаҕын, көрсүһүүгэ эрэ туһалааҕын, олоххо, үлэҕэ-хамнаска соччо туһата суоҕун быһаарар. Үчүгэйдик көстүү киһи киһиэхэ сыһыаныгар аан маҥнайгы умнуллубат өйдөбүлү киллэрэринэн суолтата син-биир хаалан хаалбат.

«Сирэйигэр суорат кутан салыаҥ суоҕа» диэн былыргы сахалар этиилэрэ киһи тас көрүҥэ уонна өйө-санаата уратыларын быһаарар олус дириҥ суолталаах этии билигин хаалан сылдьар. Бу этиини ордук кэргэни талан ылыыга анаан төрөппүттэр уол оҕолоругар кыыс оҕо туһунан быһааран биэриилэригэр туһаналлара. Бу этиинэн киһи тас көрүҥэ өйүн-санаатын, олоххо сыһыанын, тулуурун, дьулуурун, үлэһитин кыайан таба быһаарбатын ордук чуолкайдаан биэрэллэр. Манна Эллэй Боотур Омоҕой Баай көйгө кыыһын кэргэн ылан сахалары сайыннарбытын, ахсааннарын элбэппитин таба өйдөөн, өбүгэ бу үчүгэй быһыытын үтүктэн бары уолаттар туһаныахтара этэ.

Улахан артыыстарга конкурс элбэх. Үлэни биэрээччилэр конкурстары тэрийэннэр элбэх сөп түбэһэр дьонтон талан ылыыны туһаналлар. Үлэһиттэри талан ылыы үлэ хаачыстыбата тупсарын үөскэтэр кыаҕын таба туһаныахха, үлэ биэрээччилэр конкурстары тэрийиэхтэрэ этэ. Омук дойдуларыгар үлэ миэстэтэ үлэлиэн баҕалаахтарга барыларыгар тиийбэт, аҕыйах буоллаҕына, үлэһиттэр кыахтара баарынан үлэлээннэр үлэ-хамнас тупсарын, оҥорон таһаарыыта улаатарын ситиһэллэрин киэҥник туһаналлар.

Киһи сөбүлүү көрөрө үчүгэй буоллаҕына, сөбүлээбэт көстүүтэ куһаҕан диэн буолар. Олох сайдан истэҕинэ куһаҕан эмиэ эбиллэр. Ол курдук урут дэлби тэбии биир эмэ дьиэни алдьатан аҕыйах киһини өлөрөр кыахтаах буоллаҕына, билиҥҥи дэлби тэбии улахан куораттары күл-көмөр оҥорор кыахтанна. Улаханнык күүһүрбүт куһаҕан быһыыттан сэрэхтээх буолуу эмиэ күүһүрэн, улаатан биэрдэҕинэ эрэ табыллар кэмэ кэлэн турар.

Киһи оҥороруттан атыннык, тиэрэтик, айыыны оҥорор оҕо куһаҕан быһыыны оҥороро элбээн хаалар. Оҕо саҥа оҥоро үөрэнэр быһыыларын улахан дьон бары билэллэриттэн, урут, кыра эрдэхтэринэ боруобалаан көрбүттэринэн, ханнык быһыылар үчүгэй, онтон атыттара куһаҕан буолалларын арааран билбиттэринэн туһанан, оҕону, бэйэлэрин үтүгүннэрэн киһи быһыылаах буолууга үөрэтэр кыахтара улаатар.

Оҕо аһаан баран чааскыны муостаҕа быраҕан кэбиһэрэ чахчы куһаҕан, сотору чааскылара суох хаалыахха сөп. Оҕо маннык быһыытын хайдах эмэ туоратар, суох оҥорор сыалтан аан маҥнай, бу куһаҕан диэн этэн көрүү, онтон, аны “Чааскыны быраҕыма” диэн бобуу, онтон тохтооботоҕуна бырахтахха да алдьаммат чааскыны булан биэрии оҥоруллар. Быраҕа сатаан баран алдьамматыттан оҕоҕо чааскыны бырахпат буолуу үөскүөн сөп.

Олоххо куһаҕан билигин да элбэх. Үчүгэйи куһаҕантан арааран билэр туһугар аҕыйах ахсааннаах куһаҕан өттүн урутаан билии ордук туһалаах. Сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрэ куһаҕан быһыыны оҥорума диэн быһаччы суолталаах уонна аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары аан маҥнай билэн оҥорбот буолууга аналланар. Куһаҕан диэн тугун арааран биллэххэ эрэ үчүгэй диэн баара биллэн, араарыллан, чуолкайданан тахсар кыахтанар. Оҕо аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны, бобуулааҕы билэрэ өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар туһата улахан.

Айылҕаҕа «Туох барыта икки өрүттээҕинэн», икки өрүттээх тутулуктааҕыттан киһи оҥорор быһыылара кыайан аҥардастыы үчүгэй буолар кыахтара суох. Аҥардастыы үчүгэйи эрэ билии, ону эрэ туһаныы өй-санаа аҥар өттүгэр халыйыытын үөскэтэр, куһаҕан диэн суох буолбутун курдук сыыһа санааҕа киллэрэр, куһаҕаны элбэтэр.

Айылҕаҕа, Сиргэ аҥардастыы үчүгэй диэн суох. Үчүгэй куһаҕан баар буоллаҕына эрэ, биирдэ үчүгэйэ биллэр буолар. Киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанара хайаан да ирдэнэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбат киһи киһи быһыыта суох киһиэхэ кубулуйар, «Үрүҥү, хараны араарбат» диэн ааттанар уонна олох ханнык эрэ кэмигэр сыыһа туттунуон сөбө улаатар.

Бэйэлэрэ тугу да оҥорбот, бэлэм үчүгэйинэн туһанааччылар үчүгэй хайдах оҥорулларын билбэттэр, ол иһин кинилэр санааларыгар барыта үчүгэй курдук көстөр. Холобурга, ырыаһыты ыллахха кини ыллаабыта барыта үчүгэй курдук. Хоһоону айааччы, суруйааччы эмиэ тугу айбыта, суруйбута үчүгэй буолар курдук саныыр. Табыллыбатах ырыаны, хоһооннору холбуу тутан ылан урнаҕа быраҕан да кэбистэххэ улахан ночоот, куһаҕан тахсыбат.

Киһиэхэ туһалаах, үчүгэйи оҥорор быһыы үчүгэй быһыы диэн буолар. Бэйэлэрэ тутан-хабан, үлэлээн үчүгэйи оҥорор дьон үчүгэйи оҥоруу олус үлэлээҕин, уустугун билэллэр, кыратык да сыыһа-халты туттунуу куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүттэн сэрэнэллэр. Үлэ-хамнас киһитин куһаҕанын дьайыыта улахан ночоокко тириэрдиэн сөп. Холобурга, повар аһылык бэлэмнээбитэ амтана табыллыбатаҕына, барыта хаалар кутталлаах, обургу ночоот тахсыан сөп.

Тутуу үлэһитэ куһаҕаннык туттаҕына аны тутуута сууллан түһүө. Олус улахан ночоот тахсыаҕа. Тутуу үлэһитэ тутууну куһаҕаннык тутара букатын табыллыбат быһыы буолар. Онно эбии урут оҥоруллубатаҕы, айыыны оҥороро олус сэрэхтээх, кутталлаах, сыыһа-халты буолан хааллаҕына, тутуута сууллуон сөп. Хас биирдии тутуу эрдэ оҥоруллубут проектаах буоларын, аналлаах бэрэбиэркэни ааһарын тутууну хонтуруоллааччылар хайаан да ирдииллэр.

Үчүгэй уонна куһаҕан бэйэ-бэйэлэрин кытта хардары-таары дьайсыыларыттан олох сайдыыта тутулуктанар. Үчүгэйи оҥороору сыыһа-халты тутуннахха, бу быһыы соҕотохто куһаҕаҥҥа кубулуйар уратытын киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан арааран, таба өйдөөн туһанара ирдэнэр. Оҥоро-тута үөрэнэ илик оҕо, эдэр киһи сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн үчүгэйи оҥоро, саҥаны айыыны оҥоро сатаан, онтун кыайан оҥорбокко куһаҕаҥҥа кубулутара ордук элбэх. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ куһаҕан быһыылары аҕыйатаарылар оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи туһаналлар.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыы үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга, бу икки хайысха икки ардынан барар тэҥнэһии балаһыанньатын булууга туһалыыр кыаҕа олус улахан. Оҕо киһи буолууну баһылааһына диэн үчүгэйи куһаҕантан арааран, быһааран олоххо таба туһанарга үөрэниитэ буолар.

Олох сайдан, бары-барыта тупсан иһиитэ үчүгэй элбээн иһэрин курдук сыыһа санааны дьоҥҥо үөскэтэр. Билигин саҥаны айан, айыыны оҥорон олоххо киллэрэ охсуу кэнниттэн сотору кэминэн ол куһаҕана арыллан тахсыан сөбө дьону сэрэхтээх буолууга үөрэтэр. Саҥаны айан, айыыны оҥорон соторутааҕыта олоххо киллэриллибит атомнай уот биэрэр станция сир хамсааһыныттан алдьаныыта, радиация тарҕаныыта саҥаны айыыга олус сэрэхтээх буолуу наадатын быһаарар.

Дьон үчүгэй диэн баҕа санаалара элбэх харчылаах, баай буолуу диэки салаллыыта, ол баҕа санааларын хайдах толороллоруттан олус улахан тутулуктаах. Үлэттэн-хамнастан баай-мал тутулуга үөскээтэҕинэ дьон үлэни кыайа-хото үлэлииргэ үөрэниэ этилэр. Билигин биһиэхэ үлэлээбэт, кыратык үлэлиир буолуу, аҥардастыы үөрэҕи эккирэтэллэриттэн үөскээн, олохсуйан сылдьар. Үлэни үчүгэй диир киһи баара биллибэт буолла.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн, кут-сүр үөрэҕин туһанан ийэ кутугар үчүгэй диэн өйдөбүлэ үгэс буолан иҥмит, оннук баҕа санаа үөскээн олохсуйбут буоллаҕына, олоҕун устата ол баҕа санаатын толороору элбэх үчүгэйи оҥорор кыахтанар.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Айыы диэмэ", "Айыыны оҥорума". - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. -152 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.