Ырытыы:Алампа
Торотоев Гаврил Григорьевич б.б.х., дассыан
Алампа – саха норуотун суураллыбат суобаһа («А.И.Софронов. Ырыа быстыыта хоһоон» кинигэ сүнньүнэн)
Алампа - саха киһитэ үйэлээх сааһыгар таска таһааран амалыйбатах санаатын-оноотун, уйан-чараас сүрэҕэр иитиэхтээн сылдьыбыт эймэлгэннээх иэйиитин дьон-сэргэ аһаҕас дьүүлүгэр аан маҥнайгынан харса суох таһаарбыт сүдү суруйааччыбыт.
Айбыт-туппут кэрчик кэмин өйдөөн-дьүүллээн көрдөххө, бу - холооно суох хорсун быһыыга тэҥнээх. Алампа олорбут кэмин мөккүөрүн, тулалыыр эйгэтин эриэнин эрэ ойуулаабыт суруйааччы буолбатах, убайа Өксөкүлээх курдук, саха кэскилин кэҥэтиспит, тускулун туһаайсыбыт сүүнэ үтүөлээх-өҥөлөөх. Саха омук сайдарын санаан, бэчээти тэрийсибитэ, үөрэҕи үксэтиспитэ, дырааманы олохтообута, тыйаатыры салайбыта. Тугу торумнаспыта, туруорсубута, турууласпыта барыта Норуот туһугар этэ. Алампа улахан бөлүһүөк киһи сиэринэн олох утарсыыттан турарын дириҥник өйдүүрэ. Ол да иһин быһаччы сыанабылтан, «дарбаан-дирбиэн» тыллартан, «күдээринэ күүрээнтэн» олорчу туттунара. Бэйиэт үгүс түбэлтэҕэ санаата тууйуллара, ол оччотооҕу дьалхааннаах кэми, быһымах быһыыны-майгыны барытын баардылаан көрөрүттэн, сыныйан сыаналыырыттан, олохтоохтук толкуйдууруттан тахсара.
Алампа олоҕу киэҥник-дириҥник анааран көрөргө, хайа баҕарар түгэни, түбэлтэни, түрүлүөнү ыараҥнатан-ырыҥалаан өйдүүргэ дьулуһара. Дьэ, ол да иһин маннык этэн эрдэҕэ: Санаатаҕым аайы санньылыйан, Өйдөөтөҕүм аайы өһүлүттэн, Ырыналаатаҕым аайы ыараан, Иһиттэҕим аайы эрэйдэнэн Иһэр буоллаҕым үһү... [ЫБ: 54] Алампа көрбүөччү-түсчүт айылгылааҕа. Олох хайа диэки салаллан эрэрин төһө эмэ эрдэттэн кэтэҕинэн сэрэйэрэ, өйүнэн-сүрэҕинэн «өтө көрөрө». Киһилии сиэр-майгы диэни аахсыбат бардам былаас адаҕыйбытын, «босхо бастаах бороҥ урааҥхай» кырдьыгын аахсан да булбат сиэмэх үйэтэ бүрүүкээбитин ким-хайа иннинэ 1921 с. «Ытык Хайалар кэпсэтиилэрэ» (омун) диэн бэйиэмэтигэр эппитэ:
Билбити мэлдьэһэр,
Санаабыты саһыарар,
Истибити эппэт
Идэлээх үйэ эргийбитэ,
Илэ-чахчы эбит, оҕолоор!.. [ЫБ: 54]
«Мин» диэн хоһоонугар ымыылаах ырыаһыт саныыр санаатын сайа этэр кыаҕа суоҕуттан тыына-быара хаайтарара, санаата сарбыллара олус да ылыннарыылаахтык ойууланар:
Атахтаах эрээри хаампат,
Харахтаах эрээри көрбөт,
Тыллаах эрээри саҥарбат
Эппэт кэлэҕэй буолтум
Эрэйэ-эгэлгэтэ элбэҕин эбитин... [ЫБ: 39]
Алампа кэмин иннинэ төрөөбүт киһи, онтун, дьиҥэр, бэйэтэ да билинэрэ. «Санаам салбырҕаһын» дьон ситэн-хотон өйдүө суоҕа диэн уустук айымньытын быыһын сэгэтэр сэрэтиилээх биитэр сүбэ-соргу тыллаах буолара:
Ылыннарбатарбын даҕаны
Ырыабар ыпсараары ылынным,
Хоһулуоххут даа буоллар,
Хоһооммор холбоору хоһулайдым,
Сириллиэм дэ иһин
Сэһэммэр сэлэнним.
Бэлэми көрөн баран билгэлиир,
Оҥоһуллубуту одуулаан баран омнуолуур,
Саҥаламмыты көрөн баран
Сатамматаҕын сабаҕалыыр,
Төрүттэммити көрөн баран
Түҥнэритин төлкөлүүр,
Түргэн буолар куолута.
Киһиэхэ эрэ даҕаны
Кэннэки сиилиир кэбирэх,
Хойут хоһулуур хобул. [ЫБ: 44]
Алампа күн анныгар үөскээбит барыта уларыйа-тэлэрийэ турарын бэрт дьэҥкэтик өйдүүрэ. Бэйиэт хаһааҥҥыта эрэ уохтаах-төлөннөөх таптала уоста-өһө быһыытыйбытын субу курдук тойоннуур.
Олох оҥоһуута ураты,
Киһи кэскилэ кэдирги,
Саҥа да эргэрэр,
Санаа да уларыйар,
Таптал да салҕар,
Сүрэх да сөллөр,
Буҕа санаа булгуллар Буолар эбит. [ЫБ: 105]
Дьиҥнээх суруйааччы норуот олоҕун бүүс-бүтүннүүтүн: дьолун-соргутун, үөрүүтүн-хомолтотун, ыарыытын-кутурҕанын барытын бэйэтин курдат аһардар. Оннук ыарахан сыалы-соругу чахчы улахан суруйааччы эрэ кыайа-хото тутар кыахтаах. Алампа оннук суруйааччылартан биир бастыҥнара этэ. Истиэҕиҥ эрэ, доҕоттоор, кини диэтэх киһи ис-иһиттэн эймэһийэн этэрин:
Мин,
Эһиги эгэлгэ эрэйгитинэн
Ыараханнык ыалдьабын...
Мин
Олорон эрэн
Ону ойуулуубун.
Мин
Ыарыыбын ыллыыбын,
Ыллыыбын, ынчыктыыбын... [ЫБ: 158]
Аны туран, сүдү киһи сүдүтүн, улуу киһи улуутун билиммэт идэлээх. Алампа дыраамаларын ордук сыаналыы-тыыппалыы саныыра. Сорох хоһооннорун харатын сүтэртээн кэбиһэрэ диэн кэпсэл эмиэ баар. Кини, бадаҕа, бэйэтин хоннохтоох хоһоонньукка холоммот, ыйаахтаах ырыаһыкка кытыарбат:
Мин
Ыраахтан ыйаахтаах
Ырыаһыттан атыммын,
Ыччат дьоҥҥо
Ыллык ыйааччыбын.
Мин
Сүҥкэ хаантан
Сүрүннээх буолбатахпын,
Сүһүөх дьоҥҥо
Сүбэ биэрээччибин.
Мин Эдьэн айыыттан
Этитиим суох,
Эдэр ыччакка
Эккээйи этээччибин... [ЫБ: 79]
Архангельскай куоракка сыылкаҕа сылдьан, саҥардыы тыыллан-хабыллан эрэр эдэр суруйааччыларга туһаайан, субу курдук суруйан субуруппута: Оччоҕо эһиги суоххут, Ону эһиги истибэтэххит, Мин тылбын билбэккит, Мин саҥабын сатаабаккыт, Мин кэлэр кэрэ кэскили Атын тылынан айхаллаабытым, Туспа хоһоонунан хоһуйбутум. [ЫБ: 154].
Алампа айымньы хайдах айыллан-таҥыллан тахсарын туһунан бэртээхэй бэлиэтээһиннээх:
Сорох ардыгар
Суомаҕы суруйдаҕым диэбитиҥ
Суобастанан хаалар,
Барбаҕы балкыйдаҕым диэбитиҥ
Бастанан тахсар,
Мэйиигэ биллэрбэккэ эрэ
Бэтиэхэлэнэн кэлэр... [ЫБ: 67]
Алампа мээнэ киһи буолбатаҕа мантан да көстөр. Кини Үрдүкү Айар Күүһү кытта быһаччы ситимнээх. Дьэ, ол да иһин, баардаах киһи «балкыйбыта» хаһан баҕарар суолталаах-туолкалаах буолан эрдэҕэ. Алампа хоһоону туох санааттан, тоҕо суруйарын-бичийэрин маннык быһаарар:
Мин,
Ыйаахтаах
Ырыаһыт буолбатахпын.
Ыар санаа
Ыга баттаан ыксаттаҕына,
Ынчыктыыр кэриэтэ,
Ыксаабычча ыйылыыр,
Бобуллубучча ботугуруур,
Санаарҕаабычча саҥарар
Адьынаттаах
Айыы-саннаахпын... [ЫБ: 139]
Киһи көҥүлүн күөмчүлүүр саҕа ыар баттал, хара дьай бу орто туруу дойдуга суох диэн сүрүн санаа суруйааччы уус-уран нэһилиэстибэтин биир тутаах көстүүтэ буолар. Алампа - хайа да былаас баттыгаһын-атаҕастабылын «тыыннаах» айымньыларынан аһаҕастык саралаабыт, дьайыылаахтык утарбыт хорсун-хоодуот суруйааччыбыт. Батталга баҕарбаппын, Барыһы батыспаппын, Саныырбын саҥарабын, Ытыырбын ыллыыбын. Көҥүлү күүһүлүүр, Босхону бобор Аан дайды айылгытыгар Алыс алдьахай... Мин көҥүлбүн Олох оҥорбута. [ЫБ: 159] Алампа - уйулҕа уһулуччулаах ойууһута диэн сыана быстахха, омун буолуо суоҕа. Икки атахтаах эҥин-эгэлгэ ис эриэнин хастыы тардан, таска ууран биэрбитин билигин хайа баҕарар чинчиһит сөҕө-махтайа ааҕар. Алампа - киһи дьиэгэ-кэмэлдьитэ, кыдьыга-адьыната иһигэр саһа сылдьан эрэн таска быгыахтыырын кыраҕытык кэтээн көрбүт суруйааччы. Дэлэҕэ даҕаны, маннык түмүккэ кэлиэ дуо: Киһи кистэлэҥ кэмэлдьитин Ким дээ билбэт. Дьахтар даа таайбат, Аҕа даа араҥалаабат, Ийэ дээ сэрэйбэт, Ураты киһи Уонунан оройдообот. [ЫБ: 137]
Алампа олоҕун былаһын тухары араас сылтаҕынан эрэйи-буруйу көрсүмэхтээбит аҕай киһи. Тэбэр сүрэхтээх, тыгар тымырдаах киһини тыыннааҕар сыаналааҥ диэн судургу курдук эрээри, күннээҕи олоххо соччо тутуһуллубат суолу субу курдук суруйан хаалларбыта: Баарым эрэ тохору Махталга баҕарабын Өлүөрүм эрэ тохору Үөрүүнү көрдүүбүн, Турарым эрэ туһугар Туһаҕа дьулуһабын... [ЫБ: 163]
Ону баара Алампа эрэйдээҕи тыыннааҕар хабахха тыыннарбыттара: толоостук-хаҕыстык сыһыаннаспыттара, хабырдык туппуттара-хаппыттара. Барбытын да кэннэ аатын хараарпыттара, балыырдаах дьаралыктары ыйаабыттара. Ону сэрэйбит курдук, Алампа муҥнаах кэриэс-хомуруос тылларын Кэм-кэрдии суутугар туһаайдаҕа буолаахтыа: Хараҥаҕа хаптаран Хаалар күнүм хабырыйдаҕына, Хаалынньаҥ дьонум, Хаарыан доҕотторум, Харыстыыр буолаарыҥ. Кэлтэгэйгэ кэбистэрэн Кэлбэт кэтит кэллэҕинэ, Кэнэн-кэбэл буолан Кэнтиккэ кэбистэрдэҕэ диэн, Кэлэйбэккэ эрэҕит Кэриэстиир буолаарыҥ. [ЫБ: 61]
Үктэтиилээх үйэ сиэртибэтэ, саха норуотун суураллыбат суобаһа Алампа барахсан Кырдьык, Көҥүл, Таптал курдук киһи аймах үйэлээх сыаннастарын өрө тутуоҕуҥ, суолдьут сулус оҥостуоҕуҥ диэн санаанан салайтарбыта, тус олоҕунан, айар үлэтинэн урааҥхай аймаҕар холоонноох холобур буолбута. Ону биһиги, XXI үйэ дьоно оройдоон-суолталаан, Алампа аатын-суолун дорҕоонноохтук дуораһытан, уус-уран айымньыларын умуннарбакка таһаартаан, суруйааччы үтүөкэн дьүһүнүн боруонсаттан кутан, Туймаада хочотун килбэйэр киинигэр өйдөбүнньүк гыннарбыт, сахабыт норуота харыс үрдүө, сүргэтэ көтөҕүллүө, санаата бөҕөргүө этэ.
А.И.Софронов. Ырыа быстыыта хоһоон. – Дьокуускай, 1996.