Ырытыы:Бастакы Дьөппөн нэһилиэгэ (Хаҥалас улууһа)

Хос суруллубут ыстатыйаттан

Бу тиэкиһи алҕас хос суруллубут ыстатыйаттан көһөрдүм (14:26, 28 Кулун тутар 2017‎ Кыттааччы:Taya-japanss). Ыстатыйаны тупсарарга көмө буолуоҕа. --HalanTul (ырытыы) 22:31, 12 Муус устар 2017 (UTC)

1 Дьөппөн нэһилиэгэ (Тиит-Эбэ), Хаҥалас улууһа

Улуус кииниттэн ырааҕа – 10 км. Иэнэ – 243856 га Нэһилиэнньэтэ – 1143 киһи

НэҺилиэк территорията, родовой тутула уонна нэҺилиэнньэтэ

I Дьеппен нэьилиэгэ 1930 с. ыытыллыбыт оройоннааһын иннигэр Илин Хаҥалас улууһугар киирсэрэ. Улуус киинэ – управа Рассолода этэ. 1930 с. ылата икки Дьөппөн уонна Хачыкаат нэһилиэктэрэ Арҕаа Хаҥалас оройуонугар холбоспуттара. I Дьөппөн нэһилиэгэ Өлүөнэ өрүс сүнньүгэр Хоточчу, Туһумах хочолорун, тыаҕа Мэндэ үрэх сүнньүн уонна кини салааларын хабар. Ол аата – Дьаҥылы, Боотулуну, Бүүтэҥэ үрэҕин тардыытыттан – Харыйалааҕы, Туоһалааны, Нуочаханы, Тамма үрэҕиттэн Өһөнтүөни, Таланы, Бэрэгэни, Өттөөҕү, Мыандаланы о.д.а. сирдэри хабыталыыр. Онон кини киэҥ территориялаах улахан нэһилиэктэр ахсааннарыгар киирсэрэ. Арыллаан аахтахха ини территорията 3800-э в. км. буолуо. Ол аата, 20 көс уһуннаах, 2 көс кэриҥэ туоралаах. I Дьөппөн нэһилиэгэ Өлүөнэ өрүс илин биэрэгэр Самартай хочотугар турар. 3800 кв. км. иэннээх сиргэ тайаан сытар. Урут нэһилиэги, архыып суругунан маннык кинээстэр салайан олорбуттар:И. Ф. Скрябин, К. И. Скрябин, Я. Н. Скрябин, Т. Дьячковский, А. И. Адамов уонна да атыттар. Бастакы нэһилиэк суруксутунан Д. И. Гурьев үлэлии сылдьыбыт. Кинээстэр уонна сцуруксуттар нэһилиэк мунньаҕынан 3 сыллаах кэмҥэ талыллан үлэлииллэр эбит. Нэһилиэккэ улахан баай дьон олоро сылдьыбыта биллибэт. Кэлин Сэбиэскэй былаас кэмигэр кыахтааҕынан Николай Гаврильевич Иванов ааҕыллар эбит, кини үөрэҕирии күүскэ сайдарыгар көмө оҥорбут – оскуола тутуутугар, учууталларга көмөлөһөр эбит. Былыргыттан Дьөппөн эт-сиин өттүнэн күүстээх дьоннордооҕунан биллэр - ол курдук, Скрябиннар уустарыттан Бөҕө Сүөдэр, Бөҕө Мээчик, Степан Марков, М. Д. Петров (Куймай оҕонньор), С. Н. Михайлов (Кыһылаан), убайдыы-бырааттыы Буордуйа, Дыадас Силип и Бэһиэччик Ньукулай. Сэбиэскэй былааһы улахан айдаана суох көрсүбүттэр. Былааска урут талыллыбыт киннэстэр хаалбыттар. Холобур, сэбиэт бэрэссэдээтэллэринэн 1920-21 сс. П. Н. Григорьев, 1922-25 сс. – В. Н. Скрябин, Н. П. Уваровский, Н. С. Максимов. Гражданскай сэрии улахан суол хаалларбыт, ол бэлиэтинэн буолар Күөл онно диэн сиргэ, 7 Кыһыл этэрээтин буойуттара охтубут сиригэр, бааматынньык. Кулаактааһын эмиэ нэһилиэги хаарыйбыта. Колхуостар тэриллэр кэмнэригэр нэһилиэк дьаһалтатыгар агитационнай үлэҕэ улахан оруолу комсомол оонньообута. Бастакы комсомолецтарынан буолбуттара: П. С. Мартынов, Д.Д. Петров, Е.Е. Гурьев и т.д. уопсайа 13 киһи. П. С. Мартынов комсомол салалтатын сэкэритээринэн талыллыбыта, кэлин кини нэһилиэк дьаһалтатын бэрэссэдээтэлэ буолбута. 20-с сыллар бүтэһигэр нэһилиэккэ табаарыстыбалар диэн тэриллибиттэрэ: «Бүүтэҥэ», «Кыһыл Кырдай», «Кыһыл Толоон», «Ой кэккэ», «Орто сайылык». 1934 сыллаахха Буденнай аатынан промартель тэриллибит, бэрэссэдээтэлинэн Е. Н. Варламов үлэлээбит. 1936 сыллаахтан бастакы колхуостар тэриллибиттэр: «Харыйалаах», «Ньуочаха». Кинилэр 1939 холбоспуттар. Ол курдук, 1937 с. нассовета бэрэссэдээтэлэ П. А. Тихонов 3 колхуос тэрийбит: «Маяк», Чапаев аатынан уонна «Сырдатыы». Ол кэмҥэ КОП (общественнай көмө комитета) диэннэр тэриллэн барбыттар. Кинилэр инбэлииттэргэ, көмөтө суох хаалбыттарга, тулаайахтарга, дьадаҥыларга көмөлөһөллөр эбит. Билиҥҥээҥҥэ диэри «Күөл бааһыната» диэн бурдук ыһан, дьадаһыларга түҥэтэр бааһына баар. Бэрэссэдээтэлинэн Н. Н. Трофимов, С. Г. Иванов үлэлээбиттэр. I Дьөппөҥҥө 'оскуола хойут арыллыбыт, «Закона о всеобщем обязательном начальном образовании» тахсыбытын кэннэ 1930 сыллаахха. Бастакы учууталынан И. Н. Марков буолбут, 60 үөрэнээччилээх I, II, III кылаастары ылбыт. Кини көҕүлээһининэн оскуола дьиэтэ тутуллубут, нэһилиэк сэбиэтин үлэтигэр, комсомол үлэтигэр көхтөөх кыттыыны ылар эбит. 1937 сыллаахха ситэтэ суох оскуоланы (7 кыл.) 30 үөрэнээччи бүтэрбит. Директорынан Е. Е. Кардашевский, завуһунан П. Л. Никифорова үлэлээбиттэр. П. Л. Никифорова кэлин, сэрии кэмигэр директор үлэтин толорбута. 1959 с. оскуола-интернат статуһун сүкпүтэ, директорынан Саха АССР-н үтүөлээх учуутала, сэрии бэтэрээнэ, оҕо суруйааччыта М. Т. Заболоцкий үлэлээбитэ. Кинини сэргэ маннык биллиилээх учууталлар үлэлээбиттэрэ:РСФСР үтүөлээх учуутала Д. И. Кириллин; Саха АССР-н үтүөлээх учуутала Р. В. Скороходкин; РСФСР үтүөлээх учуутала Н. С. Васильев, норуот үөрэҕириитин отличнига Р.Н. Попова. 1965 с. оскуола-интернаты республикатааҕы санаторнай оскуолатыгар кубулуппуттара. Оскуола билигин даҕаны үлэлии турар. Бастакы маҕаһыын 1938 с. чааһынай дьиэҕэ ларек быһыытынан арыллыбыт, бастакы бырадабыас - Старостин. 1962 с. промтоварный уонна бородуукта маҕаһыыннара арыллыбыттара. Бастакы радио 1940 сылга үлэтин саҕалаабыт, 1951 с. местный радиоузел, сибээс отделениета арыллыбыттара. 1948 с. фельдшерско-акушерскай пункт арыллар, манна 1953 сылга дылы В. М. Михайлова үлэлээбитэ. 1983 с. пункт анал үөрэхтээх специалистарданан врачебнай амбулатория аатын сүкпүтэ. Кулууп 1939 сыллаахха арыллыбыт. бастакы сэбиэдиссэйинэн П.М. Филиппов үлэлээбитэ, кини сэриигэ баран сураҕа суох сүппүтэ. Сэрии кэмигэр кулууп үлэтин тохтоппута, сабыллыбыта. Сэрии кэнниттэн кулуупка учуутал Р. В. Скороходкина көҕүлээһининэн араас пьеса туруоруллар эбиттэр. Саҥата суох киинэ нэһилиэккэ 1940 с. көрдөрүллэн саҕалаабыт. 1954 с. нэһилиэккэ уот станцията үлэтин саҕалаабыта. Электригынан олохтоох Д. С. Скрябин анаммыт. 1950 сылларга бастакы тыраахтырдар, массыыналар, мотоциклар баар буолбуттар; 1964 с. оскуола-интернакка бастакы телевизор баар буолбут; 1965 с. уотунан үлэлиир арыы оҥорор цех арыллыбыт. Дьааһыла 1958 с. арыллыбыт, онтон 1965 с. 45 миэстэлээх оҕо саада арыллан үлэтин саҕалаабыт. Өр кэмҥэ үлэлээбит баспытааталлар - Т. Г. Скрябина, Т. П. Уваровская, М. С. Атласова уо. д. а. 1941-1945 сс. тыылга да, сэриигэ да Дьөппөн олохтоохторо кыттыыны ылан, сүҥкэн кылааттара улахан. Ол курдук, нэһилиэктэн 180 киһи ыҥырыллыбыт, төннөн кэлбитэ - 90. Сэрии кэмигэр улахан сут дьылы көрсөн дьон эрэйи көрбүтэ. 1942-43 сыллар саамай ыарахан сылларынан ааҕыллаллар. Аҥардас Тимошенко аатынан колхозка 40 киһи сутаан өлбүтэ биллэр. Эр дьон оннугар хаалбыт дьахталлар, оҕонньоттор, оҕолор ыарахн үлэҕэ сылдьыбыттара – оттууллара, мас кэрдиитигэр, уунан маһы ыыталлар эбит уо.д.а. Оннук туруу үлэһиттэринэн нэһилиэкпитигэр М. Ф. Яковлева, Д. Скрябина, В. Н. Васильева, М. Ф. Михайлова, А. П. Борисова уо.д.а. биллэллэр. Ол кэмнээҕи ирдэбилинэн 1943 с. Тимошенко аатынан, Чапаева аатынан уонна «Маяк» колхозтар холбоһоөн балык артыала буолан үлэлээбиттэрэ, бэрэссэдээтэлинэн Р. С. Прокопьев анаммыт.