Эбээн суруга
Эбээн суруга – эбээн норуотун тылын суруйарга туттуллар сурук- бичик. Баар буолуоҕуттан хаста да тупсарыллыбыта, араас графическай тиһиктэри туһанан чинчийээччилэр хас да төгүл бэчээттээбиттэрэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ эбээн суруга кириллицаҕа сигэнэн оҥоһуллубут барыйаана туттуллар. Эбээн суругун историята 3 түһүмэххэ арахсар:
- 1930- с сыллар саҥаларыгар диэри кириллицаҕа олоҕуран сурук- бичик оҥорорго эрдэтээҥи сорунуулара;
- 1931-1937 сс. Латыын суругар-бичигэр олоҕуран;
- 1937 сылтан кириллицаҕа олоҕуран оҥоһуллубут билиҥҥи сурук- бичик.
Эрдэтээҥи алпаабыттар
уларытЭбээн суругар биирдиилээн тыллары маҥнай 1692 сыллаахха Николаас Витсен киллэрбитэ. XVIII үйэҕэ сорох эбээн тылын Я. И. Линденау бэчээккэ таһаарбыта, ону тэҥэ 1787-1789 сылларга тахсыбыт П. С. Паллас тэҥниир тылдьытыгар [1].
1840- с сылларга Камчатка уонна Алеут архиепискоба Иннокентий (Вениаминов) сорудаҕынан эбээн тылыгар таҥара дьиэтин тиэкистэрин тылбаастааһын үлэтэ саҕаламмыта. Үлэни Охотскай протоиерейа Стефан Попов салайбыта, онтон быһаччы тылбаасчытынан сэлиэнньэ баһылыга, Тауй инники пуунуттан Шелудяков анаммыта. Ол түмүгэр тылбааһы ханнык диалекка сигэнэн оҥоруу быһаарыллыбыта – ольскай саҥа. Тылбаас үлэтэ 1851—1854 сс. барбыта.
Бу тылбаасчыттар үлэлэрин бастакы түмүгэ 1858 сыллаахха Тунгус букубаара церковно-славянскай графикаҕа олоҕуран тахсыбыта. Ол букубаар алпаабытыгар маннык буукубалар киирбиттэрэ: А а, Б б, В в, Г̱ г̱, Ҥ̱ ҥ̱, Д д, Е е, И и, Ж ж, К к, Л л, М м, Н н, О о, П п, Р р, Т т, У у, Х х, Ч ч, Ш ш, С с, Ъ ъ, Ы ы, Ь ь, Ѣ ѣ, Э э, Ю ю, Ꙗ ѧ. Кэлин бу алпаабыкка олоҕуран тылдьыт (1859, хаттаан бэчээккэ 1900 c. тахсыбыта) уонна христианской итэҕэл үөрэҕин кинигэтэ – Матфей Евангелиета (1880 c.) бэчээккэ тахсыбыттара.
1926 сыллаахха Камчаткатаа5ы Петропавловскай куоракка нуучча алпаабытын туһанан, «Нууччалыы-ламутскай уонна нууччалыы-корякскай тылдьыт» бэчээккэ тахсыбыта. Ону сэргэ нуучча алпаабыта эбээн суругар-бичигэр, ол эбэтэр 1930 сыллаахха Аркы оскуолатыгар учууталлаабыт Н. П. Ткачик илиинэн суруйбут букубаарыгар төрүт буолбута.
Латыын алпаабыта
уларыт1920- с сылларга ССРС суругун-бичигин латыын алпаабытыгар уларытыы бырассыаһа саҕаламмыта.
1930 сыл муус устар ыйыгар хоту дойду норуоттарыгар алпаабыты айыы туһунан Хоту Кэмитиэтин VII пленумугар быһаарыы ылыллыбыта.
1931 сыл ыам ыйыгар РСФСР Наркомпроһа «Хоту дойду биир тэҥ туттар алпаабытын», ону кытары эбээн тылыгар кини барыйаанын эмиэ бигэргэппиттэ. Бигэргэтиллибит алпаабыт маннык көрүҥнээх этэ: А а, Ā ā, B в, Є є, D d, Ӡ ӡ, E e, Ә ә, Ә̄ ә̄, G g, H h, I i, J j, K k, L l, M m, N n, Ņ ņ, Ŋ ŋ, O o, Ō ō, P p, R r, S s, T t, U u, W w.
1932 сыллаахха бу алпаабытынан « Anŋamta torә̄n » букубаар бэчээттэммитэ, кэлин атын үөрэх, оҕоҕо аналлаах, ону тэҥэ хаһыаттарга общественно-политическэй литература уонна биирдиилээн матырыйааллар тахсыталаабыттара.
1933-1934 сс. Алпаабыт арыый уларытыллыбыт этэ уонна түмүгэр маннык көстүүнү ылбыта:
| А а | B b | C c | D d | Ӡ ӡ | E e | Ә ә | Ә̄ ә̄ | F f |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| G g | H h | I i | J j | K k | L l | M m | N n | Ņ ņ |
| Ŋ ŋ | O o | P p | R r | S s | T t | U u | W w | Z z |
Бу алпаабыт 1936 сыл бүтүүтүгэр туттуллубат буолуута бигэргэммитэ, ол да буоллар бэчээккэ 1939 сылга дылы туһанылла сылдьыбыта.
Кириллица
уларыт1936-1937 сылларга эбээн норуотун латыын суругар тирэнэн оҥоһуллубут алпаабыта , ССРС норуотун атын алпаабыттарын курдук, кирииллии, иһигэр нуучча буукубаларын уонна нг диграбы илдьэ сылдьар алпаабытынан солбуллубута. Ол гынан баран, 1930- с сыллар бүтүүлэригэр Магадаҥҥа тахсыбыт «Оротты правда» диэн эбээн тылынан суруллубут хаһыакка эбии ә диэн буукубаны туһаммыттара. Эбээн суругун-бичигин бигэргэтиллибит барыйааныгар 1947 сыллаахха нг диграф туттуллубат буолуута бигэргэммитэ, ол эрээри 1954 сыллаахха хаттаан сөргүтүллүбүтэ.
1953 сыллаахха Нг нг диграф Ӈ ӈ буукубанан солбуллубута, ону таһынан Ө ө уонна Ӫ ӫ буукубалар эбиллибиттэрэ. Ол эрээри (үксүн Ленинградка тахсар) үөрэх литературатыгар бу буукубалар 1960- с сыллар саҥаларыттан эрэ туһаныллар буолбуттара, оттон литератураҕа , эбээннэр олорор оройуоннарыгар өр кэмҥэ туттуллубатахтара.
«Регион аайы» эбээн суругун-бичигин эҥин араас барыйааннара үөскээбиттэрин төрүөтэ эбээн норуота улахан иэннээх сиргэ- уокка олохсуйуута, диалект уратылаһыытыгар, топографическэй шириипкэ баар ханнык эмэ литер баар буолуутугар сытар. Биир тэҥинэн Ленинградка эбэтэр Москваҕа таһаарыллыбыт начальнай оскуолаҕа үөрэнэр эрэ литература хаалбыта.
Ол курдук, Саха АССР 1960- с сыллар саҥаларыттан суруллуутунан саха суругар- бичигэр майгынныыр эбэҥки тылын олохтоох көрүҥэ үөскээбитэ. 1982 сыллаахха бу көрүҥ олохтоох былаастар быһаарыыларынан ылыллыбыта, ол гынан баран 1987 сыллаахха ууратыллыбыта, онуоха салгыы официальнайа суох (холобур, «Илкэн» хаһыакка) туһаныллыбыта. Ол көрүҥүн уратытынан Ҥ ҥ бэлиэни нуормаламмыт Ӈ ӈ оннугар туттар буолбуттара, Ҕ ҕ, Һ һ, Ү ү, Ө ө, Дь дь, Нь нь (Ү ү бэлиэ официально алпаабыкка киирбэтэҕэ, ол эрэн быраактыкаҕа туттуллар этэ), курдук эбии бэлиэлэри туһаныы уонна уһун дорҕоону икки аһаҕас дорҕоонунан бэлиэтээһин буолбута.
Магадан уобалаһыгар уонна Чукоткаҕа эбээн тылын олохтоох барыйаанын сүрүн уратытынан Ӈ ӈ оннутугар Н’ н’ бэлиэ, Ө ө оннугар О о, У у буукубалары, онтон Ӫ ӫ миэстэтигэр Ё ё буукубалары туруорар буолбуттара. 1983 сылтан Магадан уобалаһа, онтон 1993 сылтан Чукотка официальнай алпаабыкка көспүттэрэ. Онуоха Чукоткаҕа олохтоох бэчээккэ эбээн норуотун суругун-бичигин ураты бэлиэлэрэ биир тэҥник киирбэтэхтэрэ – маҥнай Ӈ ӈ, онтон Ө ө, кэлин Ӫ ӫ. Үгүс Чукотскай эбээн суругунан бэчээккэ тахсыбыт матырыйаалларга Ӄ ӄ бэлиэ баара көстөр.
Эбээн суруга-бичигэ Камчатка уобалаһыгар 1980- с сыллар бүтүүлэриттэн олохтоох бэчээккэ туһаныллыбыта. Эбээн суругун-бичигин локальнай барыйааныгар 1940- с сылларга ылыллыбыт алпаабыт туттуллубута. ХХІ үйэ саҕаланыытыгар Камчаткаҕа эбээн норуотун көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ («Камчатка Оборигена» хаһыат) эбээн алпаабытын официальнай барыйааныгар көспүттэрэ.
Ол курдук, мэлдьи уонна сир аайы эбээн тылын литературнай өттүттэн ыытар-үөрэтэр оскуола үөрэхтээһинин таһынан эбээн суругун-бичигин уонна таба суруйуутун 4 региональнай барыйаана баар буолбут:
- Илин эҥэр саҥатыгар олоҕурбут литературнай тыл (Магадан уобалаһа, Чукотка)
- Камчатка суругун-бичигин көрүҥэ
- Индигир суругун-бичигин көрүҥэ (Саха сирэ)
- Саккырыыр суругун-бичигин көрүҥэ (Саха сирэ) Икки тиһэх көрүҥ алпаабыттара бэйэ бэйэлэриттэн туох да уратылара суох, ол эрээри таба суруйуулара тус туспа буолар.
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к |
| Л л | М м | Н н | Ӈ ӈ | О о | Ө ө | Ӫ ӫ | П п | Р р | С с | Т т | У у |
| Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Быһаарыылар
уларыт- ↑ Письменные языки мира: Языки Российской Федерации. — М.: Academia, 2003. — Т. 2. — С. 667—697. — 848 с. — 1000 экз. — ISBN 5-87444-191-3
2. Тунгус букубаара https://vivaldi.nlr.ru/bx000010240/view/#page=
3. "Оротты правда" https://www.magadanmuseum.ru/
4. "Единый северный алфавит" https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%B0%D0%BB%D1%84%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%82
5. "Абориген Камчатки" газета