Якутский мамонт

Саха мамонта

Саха сиригэр аан дойдуга аатырар мамонт, түү носорог, бизоннар, овцебыктар, хайа хаспаҕын уонна да атын кыыллар- сүөллэр бааллар эбит.

Соҕуруу слоннарга бастакы уларыйыылаах бэрэстэбиитэлинэн степной мамонт (холка үрдүгэ 5 м диэри) этэ. Степной мамонт эрдэтээҥи кэм саҕана өссө да тымныы дьону кытары, кыһын соҕуруу, оттон сайын — хоту диэки сыҕарыйан охсо сатыыра. Истиэп мамонт салаата-хазар мамонт-түү мамонт таҥнары түһүүтэ буолла. Улуу нуучча чинчийээччи уонна аныгы тыллары в. Е. Гутт саныырынан, «мамонт» диэн тыл эстонскай «маммут» (сир аннынааҕы крот) диэн тыл ордук чугас. Мамонт популяцията 1 — 2 мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр үөскээбитэ. Бу гиганнары сайыннарыы схемата плейстен бүтүүтэ (100 — 10 тыһыынча сыл анараа өттүгэр) тиийэн кэллэ. Саха сирин территориятыгар Индигир уонна Халыма өрүстэр икки ардыларыгар 49 тыһыынча сыл анараа өттүгэр олорор мамонт Черепаниха булуллубута. Бу Саха сирин территориятыгар саамай былыргы мамонт буолар.

Тулээх мамонт

Түү мамонт-муус оҥоһук саамай экзотичнай харамай, символа буолар. Холуоска дьиҥнээх исполковниктар 3,5 м тиийбиттэр уонна 4- 6 тонна ыйааһыннаахтар. Мамонт тымныытыттан санныгар, алдьархайдарыгар уонна өттүлэригэр миэтэрэ уһуннаах хойуу уһун түү арыыны, ону таһынан 9 см. 12-13 тыһыынча сыл анараа өттүгэр мамоннар хотугу Евразияҕа уонна өнүкүлээх Хоту Америкаҕа олороллор. Климат сылыйыаҕыттан мамонт — туундара-истиэп уйата кыччаата. Мамоннар хоту уонна кэнники 9-10 тыһыынча сыл Евразия Арктика кытылын кыйа кууруссаҕа олорон, билигин үксүн муора кытылыгар уу ылбыт. Кэнники мамоннар өстөөх арыытыгар олорбуттара, онно 3500 сыл анараа өттүгэр өлбүт. Мамоннар үүнээйилэргэ сыһыаннаахтар, сүрүннээн оттук үүнээйилэринэн (үүнээйи, оһоҕос, араас үүнээйилэр), кыра сэппэрээктэринэн (карлик Хатыҥ, талах, муох уонна муох), сүүрэр үүнэн аһылыктаналлар.

Мамонт сүтүүтүн биир биричиинэтэ

Мамонт фаунатын бэрэстэбиитэллэрин сүтэриитин төрүөтүн быһаарарга элбэх араас гипотезалар, ол иһигэр космическай радиация, инфекционнай ыарыылар, аан дойдутааҕы Потап, айылҕа катакализмнара туруоруллубуттара. Билигин учуонайдар үксүлэрэ климат кирбиитигэр түргэнник сылыйыы уонна голоцен кирбиитигэр охсор. 10 тыһыынча сыл анараа өттүгэр сир үрдүгэр экологическай иэдээн үөскээбитэ: отой эмискэ «сылыйыы» саҕаламмыта, ледниктары туорааһын уонна өр сыллаах тоҥон кэлбит болуоссаттары сарбыйыы саҕаламмыта. Саха сирин сиригэр- уотугар кыһыҥҥы уонна соҕурууҥҥу Тоҥуулаах кыраныысса уларыйыыта суох хаалбыта, бүтүн климат уонна муус усулуобуйата аныгы кэм сымнаҕас этэ. Тымныы климакка олорор үөрүйэх дьон мамонт сылыйыыта, баҕар, физиологическай атастаһыыта уларыйдаҕына, инфекционнай ыарыыларга бигэтик туруктааҕын чинчийээччилэр бэлиэтииллэр.

Мамонт историятын туһунан

Саха сирин сиригэр- уотугар, бүтүн Россия курдук мамонт уҥуоҕа уруккуттан булуллубута. Маннык находкалар тустарынан бастакы иһитиннэриини Амстердам бургомист Витсен 1692 сыллаахха «Хотугулуу- Илиҥҥи Сибиир устун айаннааһын туһунан бэлиэтээһиннэригэр»иһитиннэрдэ. Аҕыйах хонуктааҕыта, 1704 сыллаахха Сибиир мамонтарын туһунан Сибиир мамонтарын туһунан бирикээһинэн Петр И. Сибииртэн Кытайга айанныырга бирикээстээбитэ. Чуолаан, Сибииргэ олохтоох дьон өрүстэр уонна күөл кытылларыгар мамонт бүтүн туундаратын булбуттарын туһунан бэрт интэриэһинэй сведениелэри хомуйда. 1720 сыллаахха Петр Улуу губернатор Сибиир губернатора А. М. Черкасскайы мамонт " алдьамматах дьардьамата» көрдөөбүтүн туһунан уус- уран ыйааҕа туттарбыта. Саха сирин сиригэр- уотугар мамонт аан дойдуга уонна атын сиртэн хостонор баайдаах харамайдар тобохторо 80 %- нын чугаһыыр.

Адамс Мамонта

Миэстэтигэр тахсан дьиикэй кыыллары уонна ыттары холбоон мамонт уҥуоҕа көстүбүтэ. Тирии бүрүөһүнэ мамонт төбөтүгэр хатан, кулгааҕа куурбут, мэйиитэ куурбут ойоҕоһугар, сыппыт ойоҕоһугар — хойуу уһун түүлээх тирии. Бэйэтин харыстаммат күүһүнэн зоолог, уҥуоҕа Петербурга тиэрдиллибитэ. Ол курдук, 1808 сыллаахха аан дойдуга аан бастаан мамонт Адамс толору уҥуоҕа көрүлүннэ. Кини билигин Дима курдук, Санкт- Петербург К. Зоологическай институт музейын экспозициятыгарэкспонаттыыр.

Адамс Мамонта. Санкт- Петербург куоратыгар турар

Кэлин бу бэртээхэй булуу "мамонт Адамс» аатын ылбыта. Аан дойду билиниини ылбыт сенсационнай булумньулартан биирдэстэрэ Березовскай мамонт умуруоруллубута. Кини көмөтө 1900 сыллаахха Березовка кытылыгар (Р. Халыма уҥа салаата) булчут С. Тарабукин булуллубута. Мамонт төбөтө буорунан бүрүллүбүт, онон-манан бөрө тэбиллибит. Петербург Наукаларын академията саха сиригэр мамонт уһулуччулаах булуутун туһунан иһитиннэриини ылан баран, бытаарыыта суох зоолог О. Ф. Герцтыын салайан экспедицияны тэрийдэ. Тоҥ граннары хаһыы түмүгэр мамонт толору умуруорулунна. Березовскай мамонт олус улахан научнай суолталаах, тоҕо диэтэххэ, аан бастаан чинчийээччилэр илиилэригэр киирбитэ. Уокка былдьаммыт от тобоҕо, ротовай муостаҕа көстүбүт, мамонт өлүүтэ сыл бүтүүтэ сабаҕаланар. Березовскай мамонт чинчийиитин түмүгүнэн хас да туом бэчээттэммит

Мамонт Хатыҥ кылабыыһата

1970 сыллаахха Индигир өрүс хаҥас кытылыгар (Аллайыаха улууһун п. Чокурдахов аатынан хотугулуу- арҕаа 90 км сиргэ) 160- ча тыһыынча сыл анараа өттүгэр 13 тыһыынча кэриҥэ мамонт баар этэ. Аттыгар былыргы булчуттар олорор дьиэлэрэ баар. Ахсаанынан уонна хаачыстыбатынан мамонт торбосторун оңоруу — аан дойдуга саамай улахан кылабыыһата. Ол мөлтөөбүт уонна хаарга түбэспит харамайдар маассабай сууларын туоһулуур.

Мамонтенок Дима

Мамонт хаһыытыгар. Саха сирэ

1977 сыллаахха Халыма өрүс бассейныгар мамонт 7- 8 ыйдаах оҕото баара. Мамонт оҕотун булбут кыһамньыларыгар кыһамньылаах көстүү этэ (ол курдук кини биир күлүүс аата ааттаммыта): кини ойоҕоһугар курутуйан туран, харахтаах, сабыылаах харахтаах, кыратык хоботтоох сытара