Үйэлэри уҥуордаабыт мэҥэ бэлиэбит

Хас да сыллааҕыттан бэттэх «Туоһунан ураһа оҥоһуллухтаах үһү, республика улуустарынан иистэҥньэҥнэрэ бары кыттыһан тигиэхтээхтэр» диэн кэпсэтиини истэр буолбуппут. Иискэ ууска сыһыана суох, борустуой дьон өйдүүрбутунэн, улуустар улахан Моҕол Ураһаны лоскуй-лоскуйунан уллэстэн тигэн баран, холбуу тутан оҥорон таһаарыахтаахтар.

Туос ураһаны — саха культуратын биир чыпчаал айымньытын билиҥҥи кэмҥэ туруоран, кэлэр көлүөнэлэргэ хаалларыыны саха народнай суруйааччыта Дмитрий Кононович Сивцев — Суорун Омоллоон өр сылларга ыра санаа ымыыта оҥосто сылдьыбыта биллэр. Дьэ онтон ытык киһибит тимир ууһун, норуот маастырын, саха дьоно — сэргэтэ улаханнык ытыктаан, ылынан, сэргээн истэр бөһүлүөгүн, СРП. А. Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреатын Борис Федорович Неустроевы — Мандар Ууһу кытта көрсүһэн ирэ — хоро сэһэргэһиитэ бу кэскиллээх дьыалаҕа хамсааһын саҕаланыытыгар төрүөт буолбута.

Борис Феедорович Суорун Омоллооннуун, кыраайы үөрэтээччи Егор Дмитриевич Андросовтыын Моҕол Ураһаны тутуу туһунан кэпсэтиилэр кэннилэриттэн Таатта Чөркөөҕөр турбут туос ураһа туһунан маннык бэлиэтээн суруйар: "Үһүөн, төбөбүтүн холбуурдуу төҥкөһөн, чочумча саҥата суох сөҥүөрэн олрбуппут, үһүөн тус — туһунан тугу эрэ санаатахпыт. Оттон үлэбит күөстүү оргуйбута: Егор Дмитриевич маастардаан, Егор Кузьмич Щукин — Бурҕаат Уус (сааһын тухары тимир, мас ууһа) уонна Михаил Леонтьиевич Алексеев — Туһалыыр Мэхээлэ (сааһын тухары мас ууһа) туппуттара 1978 сыллаахха тутуллан бүппүтэ. Алта испэ туоһун мин манна дьиэбэр оҥорбутум, тигэр кыаҕа суох буолан, силиминэн туттаран аттарбытым. Оччотооһу куйаха силим сииги тулуйбат буолан, кэлин ойуулара хоннон түспүттэрэ. Билигин икки эрэ испэ туос элэмтэлэрэ ордон тураахтыыллар. Өбүгэлэрбит ситииннэн тигиилэрэ эбитэ буоллар, билигин да сабыс саҥатынан дьэрэлийэн турар буолуох этэ.

Дьэ ити кэнниттэн Мандар Уус Суорун Омоллооннуун үһүс сэһэргэһиитин кэмигэр «ити туос Моҕол Ураһа курдук улуу айымньы сиик — симэһин буолан симэлийэ суохтаах этэ, кинилэр үйэлэрэ хаһан да ааһыа суохтаах… Итинник кэрэ тутуу чугаһынан хайа да омукка суоҕун билэбин, онон хайаан да сөргүтүөххэ баара. Эн, Барыыс, хайыаҥ этэй, ылсан күрүөҥ буолаарай?» диэн эппитэ Борис Федоровичка ытык киһибит кэриэһин курдук иһиллибитэ. Мандар Уус республикатын улуустарынан уһаты — туора айаннаан, туос ураһалар турбут сирдэрин көрөн — истэн, чинчийэн, мындырдаан үөрэтиитэ саҕаламмыта. Ол түмүгэр 2015 сыллаахха «Бичик» кинигэ национальнай кыһатыгар «Моҕол Ураһа» диэн кинигэ бэчээттэнэн тахсыбыттара.

Бу таһаарылар билиэн — көрүөн баҕалаах киэҥ ааҕааччыга уонна саамай суолталааҕа, республикаҕа Моҕол Ураһаны тутууга кыттар иистэнньэҥнэрбитигэр үөрэх пособиетын курдук ананаллар. Ханнык баҕар улаха дьыаланы, буолаары буолан Моҕол Ураһаны оҥорон тһаарыы иилиир — саҕалыыр киһилээх буоллаҕына сатанара чуолкай. Биһиги бу күннэргэ республикатын киинигэр Дьокуускай куоракка туруохтаах туос ураһаны тигиини салайан эрэр норуот маастарын Варвара Тихоновна Васильеваны көрүстүбүт.

Уус — Алдан Бээрийэтигэр олорор, 77 саастаах Варвара Тихоновна көрө түстэххэ аҕыйах санаалаах, аргыый аҕай сылдьар курдук көстөр эрээри, кэпсэтэн — ипстэн билистэххэ, туох баар өйө — санаата, толкуйа бу уустук, уһун — киэҥ, унньуктаах, мындыр үлэни хайдах тэрийэн, аттаран, атаҕар туруорбут киһи диэн дириҥ санааҕа түмүллэр. Кини Мандар Ууһу кытта билсибитэ уонча сыл буолбут, бу бырайыагы иилээн — саҕалаан үлэлэтэргэ киниттэн алгыс ылбыта эмиэ мээнэҕэ буолбатах.

Варвара Тихоновна идэтинэн учуутал. Герцен аатынан Ленинградтааҕы педагогическай институуту бүтэрэн баран, дойдутугар Бээрийэ орто оскуолатыгар 40 — ча сыл нуучча тылын уонна литературатын учууталынан бэриниилээхтик үлэлээбит. Дьону эмтииргэ айылҕыттан бэриллибит дьоҕурдаах буолан олохтоох балыыһаҕа үс сыл сиэстэрэлээбит. СР үөрэҕириитин туйгуна, «За вклад в развитие прикладного искусства» бэлиэ хаһаайката.

Варвара Тихиновна сэрии тулаайаҕа буолан олох ыараххаттарын этинэн — хаанынан билбитин долгуйа ахтар. Аҕата Тихон Павлович Васильев сэриигэ ыҥырыллан айаннаан иһэн аара Читаҕа ыалдьан олохтон барбыт. Ийэтэ Өймөкөөнтөн төрүттээх Анна Кононовна Атласова үс оҕолоох огдообо хаалан эрэйи, кыһалҕаны эҥэриттэн тэлбит. Варавара Тихоновна иккис кылааска үөрэниэҕиттэн холкуос үлэтигэр кыттан барбыт. «Бэһис кылаастан саҕалаан оҕус сиэтэр, от охсор, мунньар буолбутум. Аҕата суох буолан, эрдэттэн үлэ бөҕөҕө эриллэн улааппытым» диэн кэпсиир. Хата, тулаайах оҕолору түмэн, Ленинградка педагогическай институтка үөрэттэрэ ыыппыттарыгар махтанар.

Варвара Тихоновна уоллаах кыыһа Дьокуускай куоракка олороллор, улэлииллэр. Ким «Сахафильм» звукорежиссера Анна Иван Шамаев салайааччылаах республикатааҕы лицейгэ «Дьоҕур» түмсүү салаайааччыта. Түөрт сиэн эбээтэ.

Варвара Тихоновна тиийиммэт — түгэммэт услуобуйаҕа улаатан эдэр эрдэҕиттэн иискэ сыстаҕас буолан улааппыт. 1995 сылтан саҕалаан оскуола оҕолорун иис — уус кистэлэҥнэригэр уһуйуута үлэлэһэн барбыт. Элбэхтик дьарыктанан, тигэн элбэх быыстапкаларга кыттар дьон буолбуттар. 2000 сыллаахха Бээрийэҕэ «Арчы» иистэнньэҥнэр түмсүүлэрин тэрийбит. Бу түмсүү тэриллиэҕиттэн, Бээрийэ далбар хотуттара бары баайар, тигэр буолбуттар.

— Баҕарар буоллаҕына, киһи барахсан сатаабата диэн суох. Матрена Петровна, Евдокия Васильевна көх — нэм буолан 1995 — 96 сс. ат киэргэлин оҥорбуппут. 2000 сылтан саҕалаан туоһунан үлэни саҕалаабыппыт. Бастаан кыраттан, ыаҕайаны тигииттэн саҕалаан баран, улахан үлэлэри ылсыбыппыт. Сүктэр кыыс маллаах иһитин оҥорбуппутун Иннокентий Тарбаахап, Августина Филиппова быыстапкаларга илдьэ сылдьыбыттара. Оруос Баай кыыһыгар тиктэрбит маллаах иһитин үтүгүннэрэн хаһы да оҥорбуппут. Онтон бииргэ «Симэх» галереяҕа турар, биир маллаах иһит Евдокия Васильевна Васильеваҕа дьиэтигэр баар, — диэн кэпсиир Варвара Тихоновна.

«Арчы» түмсүүгэ дьарыктаммыттар үлэлэрин үтүө түмүгэ көстөн, элбэх республикатааҕы, Россиятааҕы таһымнаах быыстапкаларга ситиһиилээхтик кыттар буолбуттар. Түмсүү чилиэннэриттэн түөрт норуот маастара, сэттэ уус — уран оҥоһуктар маастара үүммүтэ элбэҕи этэр. Екатерина Васильева, Ольга Томская, Прасковья Васильева кылынан таһаарыылаахтык үлэлииллэр. Елизавета Семенева эмиэ туоһунан үлэлээн норуот маастара буолбут. Билигин бэйэлэрэ маастар кылаастары биэрэр иистэнньэҥнэр.

— Дьокуускайга туруохтаах Моҕол Ураһабыт бырайыагын быһыытынан 9 миэтэрэ үрдүктээх, 12 миэтэрэ ис иэннээх буолуохтаах. 2014 сылтан саҕалаан үлэлэһэн эрэбит. Билиҥҥи туругунан миигин кытта дьиэбэр кийииттэрим Елизавета Семенова, Екатерина Васильева үлэлэһэллэр. Туох да сылаалаах, түбүктээх үлэ буоларын туһунан этэ да барыллыбат. Туоскун хастыыргыттан, ыраастыыргыттан, таҥастыыргыттан саҕалаан ымпыктаах — чымпыктаах үлэ. Сарсыарда 7-тэн киэһэ 9 чааска диэри ииспитигэр олоробут. Бастаан наһаа элбэхтик сыыһар курдук этибит, сатаммата элбэх этэ. Онтон ыла үлэлиирбитигэр салама ыйыыбыт. Ситиинэн анньан тигэрбитигэр иннэ бөҕө тостор, алдьанар, туос хайдар этэ.

11 испэ туос (иһинээҕи көбүөрдэрэ) тигиллиэхтээҕиттэн 4 тиктибит. Барыта былыргылыы туос ураһаны оҥоруу төрүт бэрээдэгин тутуһан оҥорорго соруктанабыт. Килиэйи туттубаппыт, барыта тигиинэн барыахтаах биир да тоһоҕо туттуллуо суохтаах, барыта сылгы сиэлинэн хатан туттарыллыахтаах. 100 миэтэрэ сылгы сиэлэ өрүллэн маһын тутулуга буолуо.

Туос ураһаны тутууга Мандар Уус бырайыагын быһыытынан республика улуустара бары кыттыахтарын наада. Өбүгэлэрбититтэн кэлбит кутунан — сүрүнэн, сылааһынан илгийэр бу дьиэбит улахан суолтата ноуроту сомоҕолуур күүһүгэр сытар.

Үлэлэһиэн баҕалаах 200 — тэн тахса киһэхэ маастар кылаас биэрдибит. Билигиҥҥи туругунан Сунтаар, Бүлүү, Горнай, Уус — Алдан, Чурапчы, Таатта, Амма улуустара үлэлэһэллэр. Кыыс хаппахчытын Бороҕоҥҥо Екатерина Колодезникова, Варвара Горохова, Татьяна Дегтярева хас да бөлөҕү салайан тиктэриэхтээхтэр. 11 наара орон баар буолуохтаах. Олорго сөрүөнэн тэлгэтиллиэхтээхтэр. Сөрүөнү Чурапчыга Валентина Кириллина салайааччылаах биригээдэ тигэр. Сунтаар Кутанатыгар Валентина Дьячковская салайааччылаах бөлөх 100 миэтэрэ быаны хатыынан дьарыктанар.

Кыыс утуйар таҥаһа тэриллиэхтээх. Ороно анал суҥ сөрүөнэн сабыллыахтаах. Сарыы сыттык, кырса суорҕан оҥоһуллуохтаах. Манна хоту оройуоннары кыттыннарбыт киһи диэн баҕалаахпыт, — Варвара Тихоновна, чуумпу, намыын куолаһынан кэпсиир.

Бу күннэргэ Варвара Тихоновна Моҕол Ураһаны тутуу боппуруостарын быһаарсаары Дьокуускайга өр буолла. Бу сүүнэ үлэни үбүлээһин дьоһуннаахтык быһаарылла илигэ бырайыак сэниэлээхтик хамсыырын мэһэйдиир эбит. "Үбүлээһинэ быһаарылла илик буолан, дьону босхо кэриэтэ үлэлэтэ сылдьабын. Сахалыы эмтиибин. Холобур, сылгы сиэлин сылгыһыттартан «эмтиэм» диэн кэпсэтиинэн ыла сылдьабын. Варвара Тихоновна ол быыһыгар Өлөөҥҥө көппүтэ. «Онно туос суох, тоҕо бараҕын диэччилэр бааллар. Үлэ баһаам буоллаҕа, холобур хаппахчыны тэриийигэ кыттыахтарын сөп. Бэйэлэрэ кыттыахтарын баҕаралларын биллэрбиттэригэр баран эрэбин» диэбитэ.

Моҕол Ураһа туутун республикабыт салалтата, Ил Дархаммыт биһирии, өйүү ылыммыта. Мандар Уус альбомугар киирии тылы Ил Дархаммыт Егор Борисов сурайарыгар, «Онон бу саха дьонун материальнай культуратын биир чыпчаал айымньыта буолуохтаах улуу тутуубутун көмөлөөн ылсаммыт сүһүөҕэр туруорарбыт атын омук дьонун материальнай культураларын чулуу ыйымньыктарын биир тэҥ таһымҥа турар сүдү тутуулаах этибит» диэн бэлиэтээн эппитэ.

Варвара Тихоновна саха дьоно истиилэригэр сырдык санааларын тумэ тутан олорбут Моҕол Ураһалара куту — сүрү ыраастанар, үрдүк айыыларга сүгүрүйэр, күүһү — уоҕу иҥэринэр ытык сирдэринэн буолуо этэ диэн ыратын кынат оҥостон этэр.