Өбүгэ (өһүн) номоҕо

Өс хоһооно

«Өс хоһооно – өбүгэ (өһүн) номоҕо» Өс хоһооно – бу дьон-аймах олоҕун-дьаһаҕын, сиэрин-майгытын, быһыытын-таһаатын туһунан дириҥ ис хоһоонноох кылгастык уонна бэргэнник хоһуйан этии буолар. Өс хоһооно бэрт былыргыттан дириҥ силистээх-мутуктаах. Өс хоһооно – киһи олоҕун арахсыспат аргыһа. Өс хоһооно кырдьыгы-сымыйаны, үчүгэйи-куһаҕаны тойонноон биэрэр, кылгас ох тылынан бигэргэтэр, ону таһынан кэпсэтиигэ да, сурукка да киэргэл буолар.

Өйдөбүлэ – Өс хоһооно норуот үйэ тухары муспут олоҕун үөрүйэҕин, дириҥ муудараһын, өйүн кылаанын аҕыйах бэргэн тылынан-өһүнэн дьүһүйэн биэрэрэ. Көннөрү тылынан сэһэргээтэххэ уһаан-тэнийэн бараары өс хоһооно аҕыйах сытыы тылынан тиэрдэр сүдү кыахтаах. Өс хоһооно баай, киһини сэргэхситэр, умсугутар уус уран тыллаах. Бэрт былыр үөскээбит. Уратыта – Кини дьүөрэлии тылынан оҥоһуллар, үксүгэр аллитерациялаах буолар, арыт рифмалаах да буолар («Кэһиллибэт кэс тыл», «Үтүө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах»). Өс хоһооно уус-уран, киэбэ сытыы, дьэҥкэ буолан, кини ол иһин ордук киһи өйүгэр тутулумтуо, киэҥник тэнийимтиэ, бигэтик олоххо кииримтиэ. Өс хоһооннору темаларынан көрөн маннык темаларга араараллар: ❖ Тыл, саҥа-иҥэ, сурах-садьык, өс хоһооно. (киһи тыла – ох. Биир тыл минньигэс, биэс тыл сымсах. Үтүө тылтан ким да тахсыбат. Тыл сүһүөҕэ суох.) ❖ Баай дьадаҥы. Кылаастар сыһыаннаһыылара. (Дьадаҥы байбат, баай аһыммат. Кыра киһи кыһалҕаны билэр. Байар да эрэйдээх.) ❖ Киһи, кини майгыта-сигилитэ, дьон куһаҕан өрүттээх. (Киһи эриэнэ иһигэр, сүөһү эриэнэ таһыгар. Үтүө киһи үс харахтаах. Куһаҕан киһини абааһы сиэбэт. Кэччэгэй кэриэһэ суох.) ❖ Олох-дьаһах. Кэргэн. (Олох оҕо оонньуута буолбатах. Өтөх төҥүргэстээх, уот кыымнаах. Өлүү – киһи куоппат иэһэ. Аһаатахха бүппэт ас диэн суох.) ❖ Олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсар, сайдар. Саҥа олох, техника көстүүлэрин уруйдуур. Айар тыл аҕата, саха былыргы олоҕун чинчиһитэ Өксөкүлээх Өлөксөй Саха сирин кэрийэн, тыһыынчанан өс хоһоонун хомуйбута. Кини этиитинэн – өс хоһооно Саха сирин устатын тухары биир тэҥник тэнийэн турар. “В пословицах отражается, как в зеркале, все мировоззрение данного народа, его быт, характер, наблюдательность и даже историческое прошлое”. (А.Е. Кулаковский)

1. Тыл – Слово 2. Кылаастар сыһыаннаһыылара – Классовые отношения 3. Дьылҕа. Ыйаах – Судьба. Рок 4. Сэрии – Война 5. Атыы. Эргиэн – Обмен. Торговля 6. Итэҕэл туһунан – О верованиях 1. Киһи кэпсэтэн, сылгы кистэһэн, ынах маҥыраһан билсэр. Человек знакомится (с другим человеком) посредством разговора, лошадь – ржания, корова – мычания. Ср.русск.: Язык языку весть подает. Киһи тыла – ох. Человеческое слово – стрела. Кэһиллибэт кэс тыл. Нерушимое заветное слово. Аҕыйах тыл минньигэс, элбэх (үгүс) тыл сымсах. Меньше слов – слаще, больше слов – претит. Үтүө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах. Доброму коню одно понукание кнутом, у хорошего человека одно слово. (Для доброго коня достаточно одного понукания кнутом на всевремя езды, а хороший человек всегда держит свое слово). Өс хоһооно – өбүгэ номоҕо. Пословица – притча предков. Саха, оҕуһун мииннин да, ырыаһыт. Якут, как сядет на быка, - певец. Кыыс оҕо ырыатыгар кыттыспыт, уол оҕо тойугар холбоспут. Присоединился к песне девушки, приобщился к песне юноши. Устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах. Так красноречив, что может превратить в комок текущую воду. Тыл уҥуоҕа суох. Язык без костей. Кулгаах ырааҕы истэр, харах чугаһы көрөр. Ухо слышит далекое, глаз видит близкое. Этиллибит тыл иһиллибэт буолбат. Сказанное слово не бывает не услышанным. Кырыыс баһа хааннаах, алгыс баһа арыылаах. Проклятье ведет к крови, благопожелание – к маслу (т.е. пожелание зла человеку ведет к кровопролитию, а пожелание добра – к благополучию). Киһи айаҕын саба туппаккын. Людям рта не зажмешь. Кини айаҕыттан көмүс тохтуо суоҕа. Из его рта не станет сыпаться золото. 2. Кимиэхэ хойуу, кимиэхэ убаҕас. Кому грусто, кому жидко. Аттаах сатыыны кытта аргыстаспат. Всадник с пешеходом не попутчик. Ср.русск.: За богатым не угонишься. Пеший конному не товарищ. Токко сыа да сымсах, ааска уу да минньигэс. Сытому и жир не вкусен, голодному и вода сладка. Тот тоҥуй, аччык амарах. Сытный нелюдим, голодный отзывчив. «Суоҕу» суоруоҥ дуо? Разве вырубишь «нет»? Буруолаах буруолааҕы муҥа суох саныыр. Владелец очага (имеющий дым) полагает владельца очага (другого) в лучшем состоянии. Буруй эрэ Моттойоҕо диэбиккэ дылы. Подобно тому, как всякая вина валится на одного Моттойо. Кыра киһи кыһалҕаны билэр. Бедный человек понимает нужду. Эрэйдээх этигэс, муҥнаах булугас. Горемычный говорлив, бедствующий находчив. Ср. Русск.: нужда вежлива, голь догадлива. Горе молчать не будет. Кыһалҕа таһыйара талахтааҕар сытыы. Удары нужды чувствительнее ударов лозой. Уокка бырахтахха, кэҥсик тахсыбат; күөх окко суулаатахха, атыыр оҕус сыллаабат; сыаҕа былаатахха, ыт сымсайбат. Бросить в огонь – и гарью не запахнет; завернуть в зеленое сено – и пороз не принюхается; смешать с жиром – и собака не соблазнится (т.е. стал таким непригодным от старости, от болезни, от несчастных случаев). Инчэҕэй тирбэҕэ быстыбат. Мокрый ремешок не рвется. Аан дойду дьонун ат гынан мииммит, орто дойду дьонун оҕус гынан көлүммүт. Севший верхом на людей всего мира, сделав их лошадьми, запрягший людей среднего мира, сделав их волами. Баай үбэ барыта – бар дьоммут сүмэтэ. Деньги богача – это соки соотечественников. Далайга таммах да хаалбат. Водной стихии и капля нужна. Халыҥ хаһанан харчы кэбиһэр, суон саалынан мохсуо кэбиһэр. Играет толстым брюшным жиром, как деньгами, играет толстым шейным жиром, как в городки (деньги, городки – названия игр.) Тойон олоҕор тураах олорор. Сотрапезником орла становится и ворона. “Аҕал” диэтэххэ, антах хайыһар, “ыл” диэтэххэ, ымах гынар, “кулу” диэтэххэ, курус гынар, “мэ” диэтэххэ, мичик гынар. Скажешь: “дай”, - отвернется, скажешь: “бери”, - улыбнется, скажешь: “уступи”, - огорчится, скажешь: “на”, - улыбнется. Биэрэрин бэскэ ыйаабыт, уунарын умнан кэбиспит. Уступчивость оставил на сосне, об обязанности отдавать начисто забыл. Ыытар кыырт, тэбэр мохсоҕол. Выпускаемый ястреб, бьющий сокол. Төрүт киһи төрүөҕэ, ытык киһи ыамата. Порождение родовитого человека, потомок почтенного человека. Иһэ эриэн үөн, таһа таҥара чүмэчитэ. Изнутри змея, снаружи божья свеча. Үктээтэххэ, оннооҕор кутуйах оҕото чыыбыргыыр. Даже мышонок пищит, если наступить на него ногой. Үтэһэтэ туолбут, чабычаҕа таһымнаабыт. Его рожон переполнен, его турсук перелит через край. Биир сымыыт ханна сытыйбатай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөй? Где не гнило одно яйцо, где не умирал один молодец. Сүөһү күрүөлээҕэ үчүгэй, киһи бастааҕа үчүгэй. Хорошо, когда скот имеет загон, а человек – владыку. 3. Иннин тымтыктанан көрбүт суох. Нет прозревшего свою будущность, осветив ее лучиной. Ср. Русск.: когда бы человек видел бы, то б не погибал. Барбат киһитигэр барбат, биэрбэт киһитигэр биэрбэт. К кому не приходит (удача, счастье), к тому не приходит, кому не дает, тому не дает. Ср. Русск.: голым родился, голым и умру. Бараммат баһыллыбат, тохтубут туолбат. Кончившееся не черпается, пролитое не пополняется Оҥойон турар оҥоруугуттан ордуоҥ кэриэтэ, ох сааттан ордуоҥ. От стрелы увернешься, от судьбы не уйдешь. 4. Өлөрсүбүтү өлөрөн кэбиһэр – өбүгэ үгэһэ. Убивать в смертной борьбе противника – обычай предков. Ср.русск.: на войне – как на войне. Муос муоска, тиис тиискэ, туйах туйахха. Рога на рога, зубы на зубы, копыта на копыта. Ср.русск.: нашла коса на камень. Элбэхтэн элбэх охтуо, аҕыйахтан аҕыйах охтуо. От многих много падет, от немногих немного падет. Күн туллара, күһэҥэ быата быстара буолла. Настолько время, когда солнце должно упасть, шнурку звонца шаманского костюма порваться (т.е. настал критический момент). Ыраахтааҕы илиитэ уһун. У царя руки длинны. Ср.русск.: У царя руки долги. Сото кылгас даҕаны, соло улахан. Голени коротки, да чином велик. Суор суорун хараҕын оҥпот, тойон тойонун түһэн биэрбэт. Ворон ворону глаз не выклюнет, начальник начальника не подведет. Кутургуйа тылбытыгар тахсар, тойон талбытынан дьүүллүүр. Чирей вскакивает там, где ему вздумается, начальник судит, как ему вздумается. Дьыала сытыйбат. Дело не гниет. Сымыйа туоһулаах диэбиккэ дылы. Как говорится: ложь имеет свидетеля. Халыҥ айыы, хара буруй. Тяжкий грех, тяжелая вина. 5. Көмүс харчы күүстээх, эттээх ат эрэмньилээх. Золотые деньги сильны, конь в теле надежен. Харчы ахсааны сөбүлүүр (таптыыр). Деньги любят счет. Сатаммыт сап саҕаттан салҕанар. Удачливый и с нитки поправляется. Албыннаабакка сатаан атыылыаҥ суоҕа. Не обманывая, не сумеешь продать. Ср.русск.: не обманешь – не продашь. Саһыл түүтүнэн, киһи баайынан. Лисица мехом, человек богатством. 6. Сиргэ түспүт сэрэбиэй, окко түспүт оҥоһуу. Жребий, павший на землю, судьба, павшая на сено. Күөх далай, хара тыа иччитэ суох буолбат. Голубая вода, черный лес не бывает без духа-хозяина.

Туһаныллыбыт литература: 1.М.А. Попова Саха литературатыгар тирэх өйдөбүллэр (орто уонна улахан кылааска). Дьокуускай – 1999с. 2.Саха өһүн хоһоонноро/ [хомуйан оҥордо Г.В.Попов]. – Бичик 2005. – 128 с. 3.Төрөөбүт литература: 5 кылаас: үөрэх кинигэтэ: икки чаасттаах/ Е.М.Поликарпова, Н.И.Филиппова, У.М.Флегонтова; [А.Н. Баишев, Н.Н. Николаева, Нь.Е. Ябловская ойуулара]. – Дьокуускай: Бичик, 2016. – (“саха оскуолата” систиэмэ). Ч. 1. – 2016. – 144с.