Өй-санаа сайдыытын муҥура

Өй-санаа сайдыытын муҥура диэн этии дьон өйдөрө-санаалара сайдыыны ситиһэр кыахтара бүппүтүн биллэрэр.

Дьон бары өй-санаа сайдыыта муҥура суох, салгыы, сайдыы диэки баран иһиэ диэн быһаара сатыыллар, космоһы салгыы баһылыахпыт диэн айдаараллар. Бу быһаарыыларыгар биир эмэ киһи ахсааны аһара түргэнник ааҕар дьоҕурун уонна санаа күүһүн муҥура суох диэн ааҕыыларын холобурунан туһаналлар.

Ахсааны ааҕар киһи ааҕар ахсаанын суоттуура бэйэтин өйүнэн-санаатынан буолбакка, атын ким эрэ ааҕан, этэн эбэтэр көрдөрөн биэрэрин курдук кэлэрин таба сыаналаабаттарыттан киһи барыта маннык кыаҕы ситиһиэ диэн саныыллара улахан сыыһа.

Санаа күүһүн билигин баар дьон сатаан туһана иликтэр уонна туһанар кэмнэригэр тиийиэ суох курдуктар. Киһи санаатын күүһэ бэйэтиттэн, этиттэн-сииниттэн күүс ылар тутулуктааҕынан аһара баран сайдар, күүһүрэр кыаҕа суох. Санааларын күүһүнэн ону-маны билэ-көрө сатааччылар элбэх эньиэргийэлэрин сүтэрэллэрэ, өйдөрө хамсыыра баҕа санааларын ситиһэллэригэр аһара элбэх эньиэргийэлэрэ наада буоларын биллэрэр.

Дьон өйө-санаата сайдыыта сайдар, үүнэр кэмин аһара баран, билигин төннүү суолугар киирэн иһэр. Икки тыһыынча сыллар туолууларыгар диэки сайдан, үүнэн кэлэн баран, үһүс тыһыынча сылларга кэннинэн кэхтии, кыыл өйүгэр-санаатыгар төннүү кэмэ тиийэн кэлэн эрэрэ биллэр буолла. Бу кэлбит үһүс тыһыынча сыллара, бэстилиэнэй тыһыынча сыллара диэн ааттаналлара өй-санаа кыыллар өйдөрүгэр-санааларыгар төннүүтүттэн тутулуктаах. Бу үһүс тыһыынча сыллар усталарыгар дьон өйө-санаата кыыл, сүөһү өйүгэр-санаатыгар төннүүтэ кэлэн иһэр. (1,12).

Толкуйдуур, быһаарар өй-санаа сайдыытыгар киһи мэйиитигэр элбэх информация, билии киирэрэ эрэйиллэр. Аныгы технология, үөрэх, интернет сайдыыта киһи бэйэтин өйүн-санаатын сайыннарарынааҕар бэлэми ылан туһанарын үөскэтэрэ өй-санаа, мэйии сайдыбатыгар, мастыйарыгар тириэрдэр.

Дьон өйө-санаата тус-туспалар. Өйү-санааны сайыннарыы эрэйдээх, элбэх үлэттэн, өйдүү сатааһынтан тахсар. Сорох үөрэҕи-билиини иҥэринэн өйүн-санаатын сайыннарар буоллаҕына, үгүстэр бэлэми туһаналлара аһара элбээн, өйдөрүн-санааларын эрчийэллэрэ, дьарыктыыллара суох буолан иһэр. Аҕыйах ахсааннаахтар өйдөрө-санаалара сайдар буоллаҕына, атыттар, элбэхтэр өйдөрө-санаалара кэхтэн, таас үйэ кэминээҕи туруктарыгар төннөр кэмнэрэ кэллэ.

Информация сайдыыта аһара кэҥээн туох эмэ саҥа, туһалаах баарынан бары, бэлэминэн туһанан баралларыттан өй-санаа толкуйдуур дьоҕура сайдыбат кэмигэр киирэллэр.

Сир үрдүгэр «Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх», сайдар, үүнэр, онтон эстэр, бүтэр кэмнээхтэр. Дьон өйдөрө-санаалара икки тыһыынча сыллар бүтүүлэригэр диэри сайдан кэлэн баран төннүү, кэхтии суолугар киирэн иһэр. Өй-санаа сайдыытын муҥура кэлэн ааспытын үгүстэр билбэккэ да хааллылар.

Өй-санаа уларыйар кэмэ кэлиитин дьон өйүгэр-санаатыгар маннык уларыйыылар киирбиттэрэ бигэргэтэллэр:

1. Киһи буолуу, киһилии быһыыланыы өйө-санаата уларыйыыта.

2. Кыбыстар, саатар майгы суох буолан иһэрэ.

3. Киһи өйө-санаата, толкуйдуур, ырытар кыаҕа компьютергэ кыаттарыыта, баһыттарыыта.

4. Кинигэни аахпат буолуу өй-санаа сайдыбатыгар, эбиллибэтигэр тириэрдэр.

5. Үчүгэй буолуу өйдөбүлэ аһара барыыта.

6. Ыал олоҕун төрүттэрин алдьатыы.

Бу уларыйыылары биир биир ыламмыт төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Киһи оҥорор быһыылара кыыллыы, кыыллар быһыыларыттан уратыланалларын, туспаларын киһи барыта билэр. Киһилии быһыылары оҥорор эрэ киһи, киһи диэн ааттанар. Киһилии быһыылары оҥорбот, атыннык оҥорор киһини «Киһи буолбатах» диэн этэн өйө-санаата тиийбэтин билинэргэ тиийиллэр.

Дьон сайдан истэхтэринэ киһилии быһыылары элбэхтик оҥороннор киһи быһыыта диэн аналлаах үөрэҕи айбыттар. Билигин киһи диэн тылы дьиҥнээх уларыйа илик суолтатынан, дьону эрэ бэлиэтээн биһиги, сахалар эрэ туһанабыт. Киһи утары, иккис өрүтэ – сүөһү диэн буоларын биһиги кут-сүр үөрэхпит дакаастыыр. (2,51).

Киһи бэйэтин өйүн-санаатын үчүгэйин, уратытын, салгын кута сайдыыны, үөрэҕи-билиини ситиһэрин билинэн кыыллартан, сүөһүлэртэн бэйэтин араарынан киһи диэн ааттаммыта, туспа көрүҥү үөскэппитэ. Өй-санаа сайдан, тупсан иһиитэ киһи буолууну, киһилии быһыыланыыны ситиһиигэ тириэрдибитэ билигин хаалан, кыыллар өйдөрө хайҕанар кэмигэр киирдибит.

Нууччалар ыты «мальчик» эбэтэр «девочка» диэн уол эбэтэр кыыс оҕоҕо тэҥнээн биирдик ааттыыллара эдэрдэр өйдөрүн-санааларын кыыл өйүгэр тэҥниир кыахтаах. Сайдыылаахпыт диэн ааттанар нууччалар бары тыынар-тыыннаахтары биир тылынан, «кто» диэн этэллэриттэн кэлэр көлүөнэлэрин өйүн-санаатын кыыл өйүгэр түһэрэр буоллулар.

Киһи өйө-санаата улахан кыыллар, сүөһүлэр өйдөрүттэн-санааларыттан сайдан, тупсан бу билиҥҥи таһымы ситиспитин бары билэбит эрээри, киһилии өйү-санааны, кыыллартан уратыларын билинэн харыстаабаппыт. Биһиэхэ эмиэ нууччалары үтүктэн ыты «уол» уонна «кыыс» диэн ааттааччылар баар буолан эрэллэр.

2. Кыбыстар, саатар майгына суох эдэрдэри иитии, үөрэтии тэнийэн барыыта эдэрдэрбит кыыл майгына майгыланан хаалалларыгар тириэрдэр кыахтаах. Кыыллар эрэ тугу оҥороллоруттан кыбыстыбаттар, сааппаттар. Аныгы дьахталлар сыгынньахтанан иһиилэрэ киһи буолуу кээмэйин аһара барбыта ыраатта. Онтуларын үчүгэй курдук саныыллара кыыл өйүгэр-санаатыгар түһэн иһэллэрин биллэрэр.

Киһи буолуу өйө-санаата сайдан истэҕинэ дьон таҥнан барбыттара. Таҥныы тымныы дойдулартан саҕаламмыта.

Киһи буолуу тутаах бэлиэтинэн таҥастаах буолуу, саатар сэптэри кистээһин, атын дьоҥҥо көрдөрбөт буолуу буоллаҕына, кыыллыы, сүөһүлүү өй-санаа сыгынньахтаныы, тугу да оҥордоххо сааппат, кыбыстыбат буолуу буолар.

Саҥа сайдан иһэр диир үйэбитигэр дьон өйө-санаата төннөн, кыыллыы, сүөһүлүү өй-санаа сабырыйар кэмэ кэлэн иһэр. Дьон, дьахталлар сыгынньахтаналлара эбиллэн иһэллэр. Уулуссаҕа сып-сыгынньах сылдьар дьону сир-сир аайы сотору-сотору тутар буолан иһэллэр.

Сайдыыны ситиһии сөптөөх кээмэйэ кэлэн ааспыта, дьон өйө-санаата сыыйа-баайа төннүү суолунан баран иһэр кэмэ кэллэ. Сыгынньахтаныы дьон өйө-санаата кыыл, сүөһү өйүгэр-санаатыгар төннүү суолугар киирэн эрэрин биллэрэр.

3. Киһи өйө-санаата дьон баҕаларын курдук аһара сайдар кыаҕа суоҕа билиннэ. Өй-санаа, мэйии толкуйдуур, ырытар кыаҕа компьютергэ баһыттарыыта, кыаттарыыта өй-санаа муҥура кэлбитин биллэрэр.

Ахсааны суоттааһыҥҥа киһи өйө калькуляторга ааспыт үйэҕэ кыаттарбыта. Бары араас суоттааһыннары оҥорууга калькуляторы туһанар буолбуттара. Ааспыт үйэ бүтүүтүгэр компьютер аһара сайдан дьон бары араас үлэҕэ барыларыгар туһаммыттара. Билигин компьютера суох туох да оҥоруллубат буолбута ыраатта.

Саахымат оонньуута былыр-былыргыттан киһи өйө-санаата сайдыытын быһаарар күрэхтэһиигэ кубулуйбута. Дьон өйдөөхтөрө, уһуннук, дириҥник толкуйдуур өттүлэрэ саахымакка оонньууллара, кыайыыны ситиһэллэрэ. Дьон өйө-санаата сайдыыта муҥур уһугар кэлбитин бэлиэтинэн аатырбыт саахыматчыттар компьютерга хотторуулара ааҕыллар.

Билигин өй-санаа компьютертан тутулуктаах буолуута сайдан, дириҥээн иһэр. Компьютер араас сыысхаллара, сыыһа суоттааһыннара олоххо оҥорор сабыдыаллара улаатан иһэр. Киһи өйүн-санаатын компьютер баһыйан, үлэҕэ-хамнаска аны солбуйан эрэрин роботтары оҥоруу тэнийэн иһэрэ быһаарар.

Аһара баран туохха барытыгар компьютеры туһаныы киһи өйө-санаата мастыйарыгар, кыайан сайдыбат, толкуйдаабат буолуутугар тириэрдэр кыахтаах. Кыра оҕолор компьютер дьону ытыалыыр оонньуурунан оонньоон оннук үгэһи иҥэриниилэрэ быстах быһыылаах дьон буола улаатыыларыгар тириэрдэр кыахтааҕын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар.

4. Дьон кинигэни аахпат буолан иһэллэр. Кинигэни аахпаттан өй-санаа сайдыыта суох буолар. Киһи өйө-санаата төһө элбэх билии киирэн мунньуллар даҕаны соччонон күүһүрэн, толкуйдуур, быһаарар кыаҕа улаатан иһэригэр тириэрдэрэ кинигэ аахпаттан суох буолан иһэр.

Аныгы, кинигэ аахпат, олоххо үөрэтэр киинэлэри көрбөт, аҥардастыы мультфильмнэри, элбэх өлөрсүүлэри көрөр кэлэр көлүөнэлэр үөскээн иһиилэрэ өй-санаа сайдыыта бүппүтүн биллэрэр. Кинигэ ааҕыыта өй-санаа умнубат дьоҕура сайдыытын төрүттүүр буоллаҕына, кинигэ аахпат буолуу өй-санаа умнуган, уһуннук толкуйдуур, ырытар кыаҕа суох буолан иһэригэр тириэрдэр.

Аныгы оскуолаҕа, үөрэххэ тестовай, ыйытыыларга эппиэттээһин киириитэ, ЕГЭ туттарыыта логическай толкуйдуур, ырытар, бэйэ быһаарар өйө-санаата сайдыытын сотору суох оҥорор.

5. Өй-санаа сайдан, тупсан истэҕинэ үчүгэй кэлэр, онтон үчүгэйтэн үчүгэй үөскээн тахсар. Үчүгэйтэн үчүгэй өссө тубустаҕына кэрэ диэн кэлэр. Кэрэттэн кэрэ кэлбитин кэнниттэн өссө тупсууну биллэрэр тылбыт баранар, бүтэр. Уларыйбат турукка тиийии, кэрэх буолуу эргийэн тиийэн кэлэр. Олус уһун үйэлээх сахабыт тылыгар бу өй-санаа уларыйыыта сурулла сылдьар. Сахаларга кэрэ буолуу кэнниттэн бэлиэ кэм, кэрэтэ диэн тылбыт кэлэр. Бу кэрэтэ диэн туох эрэ уларыйбат бэлиэтэ, бүтүүтэ, кыйыата буолар. Кэрэ буолууга дьулуһа сатааччылар, артыыстар элбэхтэр.

Олоххо тугу барытын үчүгэйтэн үчүгэй, кэрэттэн кэрэ диэн сыаналааһын аһара элбээтэ. Бары кэрэ буолар санааланан эрэллэр. Өйбүт-санаабыт сайдыытын муҥура, кыйыата, кэрэтэ кэлбит. Кэрэ киһи үлэлээбэт, киэргэл эрэ буолар аналланар, өйө-санаата төннөр. Бары кэрэ буолууга дьулустахтарына үлэ-хамнас хаалар, онтон үлэтэ-хамнаһа суох сайдыы кэлбэт. Кэрэни эккирэтииттэн кэхтии кэмэ кэлэр.

Уһун үйэлээх саха омук тылыгар өй-санаа сайдыыта үчүгэйтэн үчүгэй, кэрэ кэлиитэ, онтон кыйыата, кэрэтэ кэлиитэ диэн өйдөбүллэр иҥэн сылдьалларын сыаналаатахпытына итинник, өй-санаа уларыйар, эргийэн биэрэр кэмэ кэлиитэ кэрэ буолуу кэнниттэн тиийэн кэлэр.

6. Сайдыылаах диэн ааттанар, үтүктэ, батыһа сатыыр Европа дойдуларыгар ыал олоҕун төрүттэрин үрэйэр, алдьатар быһыылар салҕанан баран иһэллэр, оннук сокуоннары ылыналлар. Омук сайдыыта хас биирдии ыаллар киһи быһыылаах, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһар кэлэр көлүөнэлэри иитэн, үөрэтэн улаатыннардахтарына эрэ ситиһиллэр кыахтаах. Ыал кэлэр көлүөнэлэри, оҕолору төрөтөн, иитэргэ, үөрэтэргэ аналлааҕын, бу күннээҕинэн эрэ сөп буолар санаалаахтар умнан сылдьаллар. Быстах санааҕа баһыттарааччылар элбээһиннэрэ омуктар эстэр, симэлийэр дьылҕаламмыттарын быһаарар.

Икки тыһыынча сыллар бүтүүлэригэр дьон өйүгэр-санаатыгар киирбит уларыйыылар түмүктэринэн өй-санаа сайдыытын муҥура кэлбитэ чуолкайдык дакаастанар. Дьон олоҕор олус улахан уустуктар үөскээн иһиилэрэ, өйдөрө-санаалара кыыл өйүгэр-санаатыгар төннүүтэ, бэстилиэнэй тыһыынча сыыйа кэлиитэ кэтэһиллэр. Халлаан сылыйыытыттан айылҕаҕа уу элбээһинэ дьон тыыннаах буолуу, олох олоруу иһин охсуһууларыгар улахан эрэйдэри көрсүөхтэрин сөбүн биллэрэр.

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада" хаһыат №263. 23.07.2015.

2. Каженкин И.И. Киһи буолуу. Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.