Киһи буолуу
Киһи буолуу диэн оҕо кыра эрдэҕитэн үөскэтинэр баҕа санаата уонна ситиһэр сыала буолар.
Сахалар этэллэринэн кыра оҕо улахан киһиттэн туспа араарыллан «Оҕо» диэн ааттанар. Бары кыыллар, көтөрдөр оҕолоро эмиэ оҕолор диэн ааттаналлар.
Оҕо улааттаҕына киһи буолар. Улаатыар диэри иитиллэн, үөрэнэн улахан киһи оҥорор бары быһыыларын дьэ таба оҥорорго үөрэнэр. Этэ-сиинэ улаатан ситиитигэр өйө-санаата эмиэ сайдан, киһилии өйү-санааны иҥэриннэҕинэ киһи буолары ситиһэр.
Былыргы дьыллар мындааларыттан саҕаламмыт олохторун үөрэҕин сурукка-бичиккэ киллэрэн тиһэн испэтэхтэриттэн саха дьонун олохторун үөрэҕэ өс хоһооннорунан, холбуу этиилэринэн бэриллэллэр. Биһиги куруук туттар тылларбытыгар, этиилэрбитигэр өй-санаа төрүттэрэ иҥэн сылдьаллар. «Киһи» диэн биллэр тылы ыллахпытына оҕо «Киһи буолууну» өйө-санаата сайдан, улаатыар диэри иитиллэн уонна үөрэнэн ситиһэр. Сорохтор өйдөрө-санаалара ситэ сайдыбатаҕына киһи диэн үрдүк ааты сүгэри кыайан ситиһимиэхтэрин эмиэ сөп. Киһи диэн өй-санаа сайдыытын, баарын дуу, суоҕун дуу быһаарар сүҥкэн суолталаах тыл.
Былыргы сахалар «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн этиилэрэ оҕо киһи буолууга, онтон киһи быһыытын сүтэрбэккэ олоҕу олорууга үйэтин тухары үөрэннэҕинэ эрэ табылларын быһаарар. Оҕо улаатан өйү-санааны ситиһэригэр аан маҥнай төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэр. Киниэхэ үтүктэр, батыһар киһитэ хайаан да наада.
Дьон оҥорор бары быһыыларын оҥоруу «Киһи быһыыта» диэн ааттанар. Оҕо улаатан улахан дьон оҥорор бары быһыыларын оҥорорго үөрэннэҕинэ «Улахан киһи», дьэ буолан киһи буолууну ситиһэр. Саха дьоно «Kиһи буолуу» диэн өйдөбүллэрэ оҕо киһини, төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэн киһи буоларын, киһилии өй-санаа киирэрин быһаарар. Киһи буолуу диэн оҕо киһи оҥорор быһыытын барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор өйгө-санааҕа үөрэниитэ буолар.
Билигин үөрэнии диэн тылы үчүгэй буолуу, билиини-көрүүнү баһылааһын диэн эрэ өйдөбүллээх туттуллар. Олох үөрэҕэр үөрэнии диэн этии букатын да хаалан сылдьар. Сахалыы олох үөрэҕэр үөрэнии «Үөрүйэх» диэн ааттанар уонна үгэстэргэ үөрэнии салгыы сайдан эти-сиини үөрэттэҕинэ эрэ иҥэр. Киһи олох үөрэҕэр куруук үөрэнэ, эбинэ сылдьыахтаах. Сааһа баран истэҕин аайы этин-сиинин көрдөбүллэрэ уларыйан биэриилэригэр өйүн-санаатын тэҥнээн биэрэн истэҕинэ эрэ табыллар. Ол иһин киһи хаһан баҕарар, хас күн аайы да буоллун, үчүгэй санаалаах буолууга үөрэнэ сылдьыахтаах. Үчүгэй санаалаах буолууну ситиспит киһи дьэ биирдэ «Киһи киһитэ», «Киһилии киһи» диэн буолар. Оҕо улаатан истэҕинэ сайдан, үөрэнэн-үөрэнэн «Киһилии киһи» буолары ситиһиэхтээх. Дьон-сэргэ сөбүлүүр, үтүө быһыыларын оҥорор, дьону кытта тапсар киһини «Киһи киһитэ» диэн ааттыыллар, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллар.
Саха дьоно киһи олоҕун сыалын, олоҕор тугу ситиһиэхтээҕин чуолкайдык быһааран этэллэр. Ол сыал «Киһи буолуу», онтон салгыы «Киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу» диэн буолар. Үчүгэй быһыылары оҥорор, дьон бары сөбүлүүр киһилэрэ «Киһи киһитэ» буолар.
Kиһи буолуу өйдөбүлэ сахаларга былыр-былыргыттан баар. Улаатан иһэр оҕо баҕа санааларын барытын түмэн «Kиһи буолууну» ситиһэр. Онтон салгыы уһун олоҕун устата киһи буоларын түһэн биэрбэт туһугар охсуһар, олоҕун олорор. Киһи буолуу үөрэҕэ киһи таҥараны үөскэппит. Киһи таҥара үөрэҕин тутуспаттан олох уустук балаһыанньаларыгар быстах санааҕа баһыттаран киһи быһыытын таһынан быһыыны оҥорон кэбиһии кэлин кэмҥэ элбээтэ.
Сахалар «Олох ыарахан» диэн этэллэр. Бу этии киһи өйө-санаата быстах быһыыларга киирэн биэрбэт, сыыһа туттубат, туруктаах буолара чахчы ыараханын бэлиэтиир. Олоҕу олоруу уустук уонна ыарахан. Уһуннук дьоллоохтук олоҕун олорбут киһини тиһэх суолугар атаарыыга «Kиһи быһыылаахтык олоҕун олордо» диэн этэн атаараллар.
Киһи олоҕо төрүөҕүттэн, оҕо буолан иитиллэн, үөрэнэн киһи буолууну ситиһэн, аны бүтүөр диэри киһи быһыылаахтык олорон ааһарынан бүтэр.
Сахалар оҕолорун үөрэтэр этиилэринэн аан маҥнай «Yчүгэй оҕо буол», онтон «Улахан киһи буол», «Үчүгэй киһи буол» диэн этиилэр буолаллар. Бу үөрэтии сүрүн төрүтүнэн үчүгэй киһини үтүктүү, кинини батыһыы, кини курдук буолууга баҕа санаа үөскээһинэ уонна ону ситиһэргэ дьулуһуу буолар. Маннык үтүгүннэрэн үөрэтии ордук түргэн уонна дириҥник иҥэр.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн такайыллан, үтүктэн үөрэнэн үчүгэй киһи курдук буола сатааһын өйдөбүлэ киниэхэ баҕа санаа буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэр. Бу өй-санаа олус элбэхтэ хатыланан үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥнэҕинэ үчүгэй быһыылары оҥорор, үчүгэй киһи буола улаатар. Kиһи өйүгэр-санаатыгар үөскээбит ити баҕа санаатын олус күүскэ баҕардаҕына аны хараҕар илэ көрөн, соннук мөссүөнү хараҕар кытта көрөн ааһар.
Үчүгэй киһи буолуу баҕа санаатыттан, өйдөбүлүттэн олус үчүгэй киһи - Христос таҥара үөскээн тахсыбыт. Дьон баҕа санааларын үчүгэй ходуоһунньуктар уруһуйдаан, тупсаран олус үчүгэй киһини оҥорон таһаарбыттар. Бу уруһуйдаммыт үчүгэй киһи мөссүөнэ элбэх киһи баҕа санааларыгар, киһи буолар баҕаларыгар сөп түбэһэр. Кини оҥорбут үтүө быһыыларын кэпсээн оҥостоллор.
Былыргы үөрэх сайдыы, сурук-бичик аҕыйах кэмигэр дьон улахан киһини, үчүгэй киһини үтүктэн өйү-санааны ситиһэр кэмнэригэр маннык үтүктэр, батыһар киһи баара ордук табыллар. Христос таҥара киэҥ сирдэргэ тарҕаммыт.
Yчүгэй быһыылаах улахан киһини көрдөрөр маҥнайгы таҥаранан илиҥҥи омуктарга үөскээбит Будда таҥара буолар. Онтон Христос таҥара, кэлин соҕуруу омуктарга Магомет таҥара үөскээбиттэр.
Киһи курдук таҥаралар үөскээһиннэрин быһаарыыта үчүгэй киһини үтүктүү, кини курдук буола сатааһын, кини оҥорбут быһыыларын үтүктүү буолар. Таҥаралар, баҕа санаа дьоно ити курдук «Киһи буолуу» баҕа санаатыттан үөскээбиттэр.
Улахан таҥаралар олус уһун кэмҥэ уорааннаах сэриилэр кэннилэриттэн атын омуктары сэриилээн кыайыыттэн ордук тэнийбиттэрэ. Таҥаралар бэйэлэрэ улааттахтарына күүстээх диктатуралары, империялары үөскэтэллэр. Бу империялар бары дьон өйдөрүн-санааларын баһылыы сатааннар атыннык саныыр дьону барыларын суох гынан, симэтитэн кэбиһиигэ кытта тиийэр кыахтаахтар.
Саха дьонун оҕолорун үөрэтэр үчүгэй киһилэринэн былыр-былыргыттан хайа эрэ төрөппүт эбэтэр чугас аймах киһи буолар этэ. Ол иһин төрөппүтү үтүктүү, кини курдук буола сатааһын, кинилэри таҥара оҥостуу саха дьонугар тарҕаммыт. Төрөппүт оруола үрдээн биэриитэ ити өйдөбүл өссө улаатан, чиҥээн биэриитигэр тириэрдэн иһиэн сөп. Күүстээх куттаах-сүрдээх киһи өйүн-санаатын, үөрэҕин айыы оҥостон кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ-үөрэтэргэ эмиэ туһаналлара.
Сахаларга үчүгэй киһи хайдах буолуохтааҕа эмиэ биллэр. Үчүгэй киһи куһаҕан, хара айыыны оҥоруо суохтаах, куруук үчүгэй быһыылары оҥорор үчүгэй, үтүө санаалардаах, дьоҥҥо үчүгэйи баҕарар буолуохтаах. Kиһи олоҕун устата өйүн-санаатын харыстаан тоҕус айыыны оҥоруо суохтаах диэн этэллэр:
- Албыннаама.
- Оттомо суох буолума, киһиргээмэ.
- Ымсыырыма, ордук санаама.
- Kуһаҕан кыдьыктаныма, содурдаама.
- Уорума.
- Өһүөннээмэ.
- Иирсээни тардыма.
- Өлөрүмэ.
- Алдьатыма.
Yчүгэй киһи бэйэтин кутун-сүрүн харыстыыр. Куту-сүрү харыстааһын диэн куһаҕан санаалары санаабат буолуу, куһаҕан санаалартан өйү-санааны ыраастаан иһии, чэбдигирдии буолар.
Киһи күүстээх санаалаах буолууну ситиһиэхтээх. Күүстээх санаа тулуурдаах, өһөс буолууттан үөскүүр. Тымныыны-итиини, араас ыарахаттары тулуйар буола үөрэнииттэн киһиэхэ күүстээх санаа үөскээн олохсуйар.
«Үлэлиир киһи сыыһаны оҥорор, тугу да оҥорбот киһи хаһан даҕаны сыыспат»,- диэн этии баара киһи быһыылаах киһи өйдөбүлүгэр сыһыаннаах. Киһи үлэтигэр-хамнаһыгар, олоҕор даҕаны кыра сыыһалары, киһи быһыытын аһара барбат, сиэри таһынан барбатах быһыылары хаһан баҕарар оҥоруон сөп. Бу быһаарыы өй-санаа тыыннааҕын тухары уларыйа, хамсыы, эбиллэ эбэтэр көҕүрүү турарыттан, киһиэхэ араас санаалар киирэ охсон ааһалларыттан үөскээн тахсар. Өй-санаа куруук хамсыыр, түргэнник уларыйар. «Киһи буолуу» өйдөбүлүгэр ханнык эрэ кыра сыыһалары, айыылары оҥоруу, киһи быһыытыттан уонна сиэртэн аһара барбат буоллаҕына хаһан баҕарар көҥүллэнэр. Сахалар өйдөбүллэринэн тугу да оҥорбот, үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорбот буолуу дьэ биирдэ «Айыы киһитэ буолууга» тириэрдэр. Киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата мастыйдаҕына, уларыйар кыаҕа уурайдаҕына, аны тугу да оҥорбот буоллаҕына биирдэ эрэ «Айыы киһитэ буолар». Айыы буолуу өй-санаа өлбүтүн кэннэ үөскүүр. Киһи өлбүтүн кэннэ өйө-санаата уларыйбат буоллаҕына, кэлэр көлүөнэлэр таба сыаналаатахтарына, олохпутугар туһалаах диэн аахтахтарына биирдэ «Айыы буолууга» кубулуйар. Билигин саха дьонугар республикабытын тэрийсэн салайбыт П.А.Ойуунускай өйүн-санаатын айыы оҥоруу үлэтэ ситиһиилээхтик баран иһэр.
Киһи буолан баран кыра эмэ мөлтөх өрүттэрдээх буолууну дьон бырастыы гыналлар. Арай бу мөлтөх өрүттэрбит киһи быһыытын, сиэрин аһара барбаттара ирдэниллэр. Кыратык сыыһа-халты туттуу «Киһи буолан баран»,- диэн быһаарар этиилээх. Хаһан да, кыратык да сыыһаны-халтыны, айыыны оҥорбот тыыннаах киһи диэн суох. Киһи буоллахха, кыра, улахан суолтата суох, сиэри кэспэт, киһи быһыытыттан таһынан барбатах кыра алҕастары, саҥаны арыйыылары оҥоруу киһиэхэ көҥүллэнэр. Киһи өйдөөх-мэйиилээх буолан айыыны оҥорбот буолара эмиэ табыллыбат. Дьон саҥаны арыйаннар олоххо киллэрэн иһэллэр. Киһи айыыны оҥороро эмиэ көҥүллэнэр. Ол айыыбыт сиэри таһынан барбатаҕына эрэ олоххо туһаны аҕалар. Сиэри аһара барбат, сиэри иһинэн айыы аата айыы-сиэр диэн буолар. Айыыны оҥорбот дьон элбэхтэр. Кинилэр бары киһилии быһыылаах дьон диэн буолаллар. Айыыны оҥорор, саҥаны арыйар киһи диэн отой аҕыйах, онтон киһи быһыылаах дьон олус элбэхтэр, ол иһин дьон үксүлэрэ киһилии быһыылаах буолууга дьулуһаллар.
Сахалар олохторун үөрэҕэр элбэхтик туттуллар «Киһи быһыыта» диэн өйдөбүл, аналлаах кыйыа, хайа да өттүгэр, үчүгэй да, куһаҕан да өттүлэригэр киһи олоҕун устата туораабатын, аһара барбатын хааччыйар аналлаах. Киһи олоҕун устата киһи быһыытын кэспэккэ олоҕун олордоҕуна, киһи быһыылаахтык, олоҕун сиэрдээхтик олордо диэн этэллэр.
Киһи быһыытын кыйыата, кыраныыссата сахалыы сиэр диэн ааттанар. «Сиэрдээх быһаарыы» диэн олус таба, сөптөөх, дьон өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр быһаарыыны ааттыыллар. «Сиэри таһынан» диэн киһи быһыытын аһара барбыт быһыы ааттанар.
«Киһиттэн таһынан» диэн этии киһи быһыытыттан ураты, сөп түбэспэт быһыылары оҥоруу ааттанар. Киһиттэн таһынан быһыылар үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэттэр. Холобур, концерт кэмигэр айдаарар эбэтэр бырааһынньыкка итирэр киһини дьон сөбүлэээбэттэр, туората көрөллөр.
Сиэр диэн сахалар олохторун сокуона буолар. «Сиэри кэһимэ», «Сиэри таһынан барыма» дииллэр. Киһилии быһыыны аһара барыма диэн буолар. Киһи олоҕо сиэри тутуһан, сиэри иһинэн буолуохтаах.
Билигин өй-санаа, кут-сүр үөрэҕэ сайдан иһэллэр. Киһи оҥорор бары быһыылара кини өйүттэн-санаатыттан, мэйиититтэн, куттарыттан тутулуктаахтара быһаарыллан иһэр. Киһи биир мэйиитинэн толкуйдаан куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи оҥорон кэбиһэрэ ханна да ырытыллыбат чуолкай буолара быһаарыллар, ол иһин өй-санаа үөрэҕин буккуйуу таһаарыллыа суохтаах.
Кут-сүр үөрэҕэ билинэринэн киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсаллар. Ол аата киһи оҥорор бары дьыалалара барылара үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥоруу диэн буолаллар. Үчүгэйи оҥоруу - үрүҥ айыыны оҥоруу буолар, онтон куһаҕаны оҥоруу - хара айыыны оҥоруу диэн ааттанар.
Хара айыыны оҥоро охсон киһи быһыытын сүтэрбэт туһугар оҕо кыра эрдэҕиттэн үтүө үгэстэргэ үөрэнэн ийэ кута иитиллэрэ наада. Тулуура суох киһи олоҕор олус куһаҕан, сиэргэ-баппат сыыһалары оҥорон кэбиһэрэ ыраахтан буолбатах. Киһиэхэ олус күүстээх тулуур наада. Чэпчэки олоҕу тутуһуу, барыта бэлэмҥэ үөрэнии олох чэпчэкитин курдук санаалары үөскэтэн эдэр киһини сыыһа туттууларга үтүрүйүөн сөп.
Киһи быһыытын өйүн-санаатын тутуһан олох олоруу киһи олоҕун сүрүн сыала. Киһи олоҕун устатын тухары киһи быһыытын суолуттан сыыһа-халты туттан туораабакка, киһи быһыылаахтык сылдьыыта кини сүрүн кыайыыта, өйө-санаата туруктаах буолуутун көрдөрөр.
Оҕо төрүөҕүттэн уһуннук иитиллэн, үөрэтиллэн уонна улаатан киһи буолууну ситиһэр. Төрөппүттэрэ хайдах иитэллэр уонна үөрэтэллэр даҕаны соннук киһи буолар. Киһини билиэхтэрин баҕарар буоллахтарына сахалар кини төрөппүттэрин туһунан ыйыталаһаллар этэ. Советскай былаас кэмигэр оҕолору аһара көрүү-истии, үөрэхтээх дьон оҥороору атын, сымнаҕас олоххо үөрэтии түмүгэр оҕолор өйдөрө-санаалара билигин туруга суох. Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр, аҥардастыы оонньотуу уонна тугунан таптаабытынан, көрдөөбүтүнэн, ымсыырбытынан дэлэччи хааччыйыы оҥоруллара оҕону атаахтык иитэргэ тириэрдэр. Эдэрдэр олоххо оннуларын булунуулара уустугурда, өйдөрө-санаалара туруга суох буолан арыгыга, наркотикка ылларыылара элбээтэ. Оҕо ийэ кутун иитэллэрин төрөппүттэр хааллардылар. Оҕону иитии-үөрэтии оҕо ороҥҥо туора сытар эрдэҕиттэн саҕаланар.
Киһи буолууну оҕо олох кыра эрдэҕиттэн ийэ кута туруктаах өйгө-санааҕа иитилиннэҕинэ уонна үөрэннэҕинэ эрэ ситиһэр. Улаатан, өр кэмҥэ үөрэнэн-үөрэнэн өйө эбилиннэҕинэ биирдэ ситиһэр уһун уонна ыарахан үөрэҕэ буолар. Салгыы уһун үйэтин тухары этин-сиинин эрчийэн, үөрэнэ сырыттаҕына эрэ киһи быһыылаахтык олоҕун олороро табыллар.
«Тыыннаах киһи тугу эмэ оҥорор» диэн этии баара, киһи хаһан баҕарар араас быһыылары, үчүгэйи даҕаны эбэтэр куһаҕаны эмиэ оҥорор кыахтааҕын бэлиэтиир. Тыыннаах киһи сыыһаны дуу, табаны дуу хаһан баҕарар оҥоруон сөп. Сыыһаны, куһаҕаны оҥорортон ким да аналлаах хааччаҕа суох. Арай бу куһаҕаны, сыыһаны киһи өйүнэн-санаатынан билэн, онон салайтаран оҥорботоҕуна эрэ киһилии киһи буолара быһаарыллар.
Бу быһаарыы ордук нууччалыы өс хоһоонунан чуолкайданар. «От сумы и от тюрьмы не зарекайся» диэн өс хоһооно киһи хаһан даҕаны киһибин диэн үрдүктүк туттубакка, аһара барбакка бэйэтин кыана тутта сырыттаҕына эрэ табылларын быһаарар. Сыыһа-халты туттуу ханнык баҕарар тыыннаах киһиэхэ баар буолуохтаах быһыы буоларын уонна онтон киһи бэйэтэ, өйүн-санаатын күүһүнэн эрэ харыстанар кыахтааҕын бэлиэтиир. (1,56).
Үчүгэй санаалаах, үчүгэйи оҥоруон баҕарар киһи куһаҕаны оҥорбот, тардынар, үчүгэй киһи буолуон баҕата үчүгэйи оҥороругар көмөлөһөр. Киһиэхэ ханнык баҕарар таҥара көмөтө диэн үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаа үөскээн олохсуйара буолар.
Саха дьонун олохторун үөрэҕэ оҕо кыра эрдэҕиттэн өйүн-санаатын сайдыытын уонна олоҕун сыалын табатык быһаарар.
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.