Киһитийии

Киһитийии диэн киһи этин-сиинин тупсуута, киһилии көрүҥнээх буолуута ааттанар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ киһи бэйэтэ эмиэ сөп түбэһэр. Этэ-сиинэ бастакы өрүтэ буоллаҕына, иккис өрүтэ өйө-санаата буолар. Уһун үйэлэргэ үлэ көмөтүнэн араас кыыллар киһилии көрүҥнээх буола уларыйыыларыттан киһитийии үөскээбитэ. Бу кэмҥэ киһи өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситиһэр кыахтаммыта. Киһилии майгы диэн уонунан тыһыынчанан сылларга кыыллыы майгыттан сайдан, тупсан үөскээбит үчүгэй, эйэни үөскэтэр, үлэни-хамнаһы сайыннарар өй-санаа, майгы буолар.

Кыыллыы көрүҥ уһун үйэлэргэ тупсан, сайдан иһиитэ аан маҥнай киһитийиини, ол аата киһи курдук көрүҥнээх буолууну үөскэтэр, онтон салгыы сайыннаҕына, этэ-сиинэ өссө тубустаҕына уонна өйө-санаата тупсан эйэлээх буолууну билиннэҕинэ, оҥорор быһыылара тубустаҕына киһилии быһыылаах киһи үөскээн сайдар. Билигин киһи өйө-санаата сайдыыта киһитийии таһымын быдан ааһан турар. Дьон эттэрэ-сииннэрэ сайдыыта, тас көрүҥнэрэ тупсуута сайдыылаах дойдуларга үчүгэйи аһара баран кэрэ диэн быһаарыыга тиийэн эрэр. Онтон өйө-санаата сайдыыта үчүгэй киһи таҥаралар көмөлөрүнэн үчүгэй киһи буолуу таһымын ситиһэн сылдьаллар.

Киһи буолуу, киһилии быһыыланыы эйэни үөскэтэр майгы буолар. Эйэҕэ сэрэхтээх, кыһамньылаах, харыстабыллаах сыһыан наада буоларын киһилии майгы үөскэтэр. Эйэҕэ сыһыан уратыларын сахалыы эйэ-нэм диэн этии биллэрэр. (1,39).

Сахалар киһи буолуу үөрэҕин оҕону үөрэтиигэ туһаналлар. Киһи буолуу диэн эттэххэ киһилии көрүҥнээх буолан баран киһилии майгылаах, быһыылаах диэн өйдөбүллэнэр. Оҕо улаатан иһэр өйө-санаата киһи буолууну ситиһэрэ өйө-санаата сайдыытыгар, тупсуутугар, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанарыгар, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥороругар сөп түбэһэр. Киһи буолуу сүрүн сыалынан куһаҕан санаалартан ыраастаныы, умнуу, хаалларыы буоларын куруук туһана сылдьыахпыт этэ. (2,56).

Киһи сирдээҕи, Орто дойдутааҕы олоҕо киһи буолууну ситиһэн киһи быһыылаахтык олоҕу олоруунан бүтэр. Киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата туспа баран Үөһээ дойдуга ыһылыннаҕына биирдэ айыы буолар. Айыы диэн тыл тыыннаах дьоҥҥо анаан этиигэ туттуллубат. (3,71). Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар айыы диэн тылы элбэхтик этэллэрэ, алгыска туһана сатыыллара сахалыы өй-санаа үөрэҕин букатын билбэттэрин биллэрэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Тыл – санааны салайар. – Дьокуускай: Триада, 2003.- 76.

2. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.

3. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.