Киһи буолуу-таҥара үөрэҕэ

Киһи буолуу диэн таҥара үөрэҕин төрүтэ буолар.

Сахалар айыы туһунан билиилэрэ олус киэҥ, дириҥ төрүттээх. Былыргы олоҥхолорго, кэпсээннэргэ ахтыллар айыылар уонна абааһылар бэйэлэрин кэмнэригэр илэ олорон ааспыт дьон эбиттэрэ оҥорбут дьыалаларынан уонна ааттарынан-суолларынан сыыйа-баайа дакаастанан иһэллэр.

Саха тимирин ууһа уһааран таһаарбыт тимиринэн үҥүү-батас оҥостон дойдутун, сирин-уотун көмүскээн атын омук бухатыырын кытта охсуһуута былыргы кэмнэргэ элбэхтик буолбута биллэр. Саха тимир уустара улуу бухатыырдарын тимир сэрии сэбинэн кыайа-хото хааччыйаннар атыттарга кыаттарбакка, эстибэккэ уһун үйэни ситистилэр.

Сахалар Улуу уустара Кытай-Бахсылааны уус диэн ааттааҕа уонна бу икки аҥы арахсыбыт уустар билигин да бааллара тимири уһаарыыны уонна уһаныыны олус былыргы кэмнэргэ бу уустартан холбоспут дьон саҕалаабыттарын туоһулуур.

Одун хаан чахчы баар буола сылдьыбыт Модун хаан аата буолара остуоруйа сөп түбэһиилэринэн дакаастанан эрэр. Чыҥыс хаан Чингис хаан сахалыы аата буолара быһаарыллыбыта ыраатта. Атын айыылар ааттара остуоруйа докумуоннарынан сыыйа-баайа бигэргэтиллэн иһэллэр.

Айыы диэн тыл олус дириҥ өйдөбүллээх уонна элбэх суолталардаах буолан мээнэ туттуллубат, сэрэхтээх, ыарахан тыл. Бу тыл «Ай» диэн төрүттээх, өйү-санааны быһаарар, ол иһин суолталара өй-санаа өйдөбүллэринэн эрэ табатык быһаарыллаллар.

Түүллэри үөрэтии — өйү-санааны үөрэтэр. Киһи мэйиитигэр ханнык өй-санаа, куттар үөскээбиттэриттэн уонна иҥэн сылдьалларыттан түүл көстүүлэрэ уратыланаллар, киһи бэйэтин туспа сылдьар куттарын эмиэ түүлүгэр көрөр, сорох кэмнэргэ куттара бэйэ-бэйэлэрин кытта сөбүлэспэттэр. (1,19).

«Айыы үөрэҕин» сыыһаларын туһунан киэҥник арыйан "Үрүҥ Айыы буолуу" үлэҕэ суруллар. (2,60). Таҥара уонна айыы итэҕэл икки өрүттэрэ буолаллар. Айыы буолуу диэн былыргылар билиилэрин туһаныы буоллаҕына, таҥара диэн оҕону киһи буолууга үөрэтии буолар. Оҕо өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситистэҕинэ олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Өй-санаа сайдан, олох тупсан истэҕинэ үөрэх-билии, араас саҥаны арыйыылар кырдьык эбиллэн иһэллэр. Саҥа үөрэҕи арыйары ким да бопсубат, арай бу үөрэх уруккуттан баар үөрэҕи токуруппата, атыннык эргитэн таһаарбата ирдэнэр.

Сахаларга былыр-былыргыттан таҥара баара биллэр. Таҥара диэн ааттанар. Куруук туттуллар тыл. Атын омуктар эмиэ билэллэр. Кинилэр таҥараны "тенгрианство" диэн аатынан билинэллэр. Саҥа таҥара үөскүүрэ өй-санаа уларыйарыттан тутулуктаах. Нууччалар таҥаралара Христос сахалар таҥараларыттан үөскээн сайдыбыт.

Олох үөрэҕин билигин даҕаны сурукка ситэн киллэрэ иликпитинэн туһананнар таҥаралара суох диэн балыйан, баттаан этэллэр. Сахалыы өй-санаа үөрэҕин былыргы ыраахтааҕы батталыттан саҕалаан большевиктар, коммунистар уһун кэмҥэ олус күүскэ буккуйаннар таҥара үөрэҕэ букатын суоҕун курдук санааҕа киллэрэ сатыыллар.

Таҥара үөрэҕин саха киһитэ барыта билэр. «Yтүө санаалаах киһи буола улаат» диэн үтүө баҕа санааны оҕолорбутугар иҥэрэн, төрөппүтүн көрдөрөн, батыһыннаран, үтүгүннэрэн, кут-сүр үөрэҕин туһанан кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун киһилии быһыыларга иитэн улаатыннараллар. Таҥара «Киһи» диэн ааттаах. Бука бары оҕолору «Киһи буол», «Хаһан бу улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолаҕын», «Киһи оҥорорун курдук онор» диэн үтүө киһи быһыытын үтүгүннэрэн үөрэтэллэр, киһи буолар баҕа санааны кыра эрдэҕиттэн иҥэрэллэр, «Yчүгэй киһи» буоларыгар ис сүрэхтэн баҕараллар, «Yчүгэй киһи буол» диэн күн аайы этэн баҕа санааларын тириэрдэллэр. Киһи буолуу баҕа санаатын оҕоҕо иҥэрэр буолан таҥара үөрэҕин аата «Киһи буолуу» диэн ааттанар.

Киһи буолууга саха киһитэ барыта дьулуһар, оҕолоро киһи быһыылаахтык олохторун олоруохтарын баҕарар. Оҕоҕо, киһиэхэ үчүгэй киһи буолууга дьулуһар баҕа санааны үөскэтии, иҥэрии аата таҥара диэн ааттанар. (3,56).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Түүллэри тойоннооһун. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 112 с.

2.Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. - 88 с.

3. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.