Сэрэхтээх буолуу

Сэрэхтээх буолуу диэн киһи бары оҥорор быһыыларыттан туох содул үөскүүрүн эрдэттэн билэрин эрэйэр.

Сэрэхтээх буолуу өйдөөх-санаалаах киһиттэн ирдэнэр биир тутаах көрдөбүл буолар. Киһи сэрэхтээх буоллаҕына эрэ, тугу барытын харыстыыр кыахтанар. Киһи ханна баҕарар сырыттаҕына, тугу эмэ оҥороругар сэрэхтээх, сыыһа-халты хамсаммат, ордук-хоһу туттубат буоллаҕына эрэ табыллар, туох эмэ туһалааҕы оҥорор, тутар кыахтанар. Туох барыта икки өрүттээҕин курдук сэрэхтээх буолуу эмиэ икки өрүттээх:

Бастакытынан, киһи улахан, ыйааһыннаах, күүстээх буолан тугу эмэни алдьаппатарбын, тоҕо кэспэтэрбин диэн куруук сэрэнэрэ, көрөн, мээрэйдээн, нэмин билэн хамсанара хаһан баҕарар наада.

Киһи үгүстүк тиэтэйэриттэн эмискэ олоро түһэн олоппоһу да тоҕо түһүөн, сыыһа-халты хамсанан толору астаах остуолу да тоҕо анньыан сөп. Арыгы иһиитин кэнниттэн киһи сыыһа-халты, мүччү-халты хамсанара ордук элбиир. Холуочуйан баран бырааһынньык остуолун тоҕо көппүт киһини сэрэҕэ суох, куһаҕан киһинэн ааттыахха сөп курдук. Хоонньоһон утуйа сытан кыра оҕотун хам баттыыр ийэ эмиэ баара биллэр, итини тэҥэ, эргийээри оронтон сууллааччылар хаһан баҕарар элбэхтэр. Киһи утуйа да сытан сэрэхтээх буоларын умнубатаҕына табыллар.

Киһи ханнык баҕарар хамсаныылары оҥороругар, бу хамсаныыларбынан туох эмэ куһаҕаны оҥорботорбун, ханнык да содул үөскээбэтэр, сыыһа-халты туттубатарбын диэн олус сэрэхтээх буолара ити холобурдартан быһаарыллар.

Иккиһинэн, аны бэйэм онтон-мантан дөлбү түспэтэрбин, кыбыллыбатарбын, улахан, түргэн тиэхиникэлэргэ киирэн биэрбэтэрбин диэн сэрэннэҕинэ, тулатын көрүнэ сырыттаҕына эрэ, эчэйбэккэ сылдьыан сөбүн хайаан да билэрэ табыллар. Халтархай суолга киһи көннөрү хааман да иһэн охтон улаханнык эчэйэн хаалыан сөбө сэрэнэри тэҥэ, эрчиллиилээх буолууну эмиэ эрэйэр.

Оҕо саҥаны айар, урут билбэтин, оҥорботун оҥорон иһэр санаата аһара күүстээх, бииртэн-биири булан, талан оҥорон иһиэн сөп.

Кыра оҕо төбөтүн ол-бу араас, нэһиилэ батар хайаҕастарыгар уган, кыбытан кэбиспитин кыайан араарбакка төрөппүттэр эрэйдэнэллэр. Үүттээх тимир төгүрүгү биһилэх курдук ыга кэтэн кэбиспит кыыс иһэн хаалбыт тарбаҕын эппэрээссийэлээн эрэ араарыы быыһаабыта, оҕо ону-маны урут билбэтин, айыыны оҥорботугар иитии, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтии туһата улаханын биллэрэр. Оҕо туохтан эмэ кэһэйдэҕинэ, туга эмэ ыарыыланнаҕына сэрэнэрэ, харыстанара ордук күүһүрэрин, харыстанар санаата киирэрин иитиигэ, үөрэтиигэ сахалар таҥараларын үөрэҕэ туһанар.

Үлэһит киһиэхэ улахан сэрэхтээх буолуу хайаан да эрэйиллэр. Ону-маны оҥорууга, тутууга, илиинэн үлэлиир тэриллэринэн сатаан, сэрэхтээхтик тутта үөрэниигэ киһи өр кэмҥэ дьарыктаннаҕына эрэ табыллар. Тоһоҕону саайарга тарбаҕы быһа охсубат туһугар сэрэнэри, ыарыыта бэрдиттэн киһи барыта билэр. Аны улахан тиэхиникэнэн үлэлииргэ өссө улахан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр. Манна тугу эмэ тоҕо көтүппэтэрбин, дьону тэбистэрбэтэрбин диэн сэрэҕи кытта аны бэйэм киирэн биэрбэтэрбин диэн сэрэнии эрэ туһалыыр.

Ханнык баҕарар үлэ көрүҥэр аналлаах сэрэхтээх буолуу үөрэхтэрэ үлэ-хамнас уопутунан уһун үйэлэргэ мунньуллан, оҥоруллан туттулла сылдьаллар. Хас биирдии үлэһит ол үөрэхтэри билэн үлэтигэр туһанара аналлаах, ирдэниллэр көрдөбүлгэ киирсэр. Булчут киһи сааны илдьэ сылдьыыга уонна тыаҕа уоту сатаан туһаныыга сэрэхтээх буолуу быраабылаларын үөрэтэн туттардаҕына эрэ бултуур быраабы ылара сыыһа-халты туттунууну суох оҥорорго аналланар.

«Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этии киһи хаһан баҕарар сэрэхтээх эрэ буоллаҕына, сыыһа-халты туттунан туох эмэ куһаҕаны оҥорбокко, туһалааҕы оҥорорун уонна бэйэтэ олоҕун уһуннук олорорун быһаарар. Бу этии сэрэхтээх киһи субу оҥоруохтаах быһыытын өйүгэр-санаатыгар өссө хатылаан оҥороруттан, хаста да боруобалаан көрөрүттэн, “Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн үөрэҕи тутуһарыттан сыыһа-халты туттунара аҕыйыырын бигэргэтэн үөскээбит.

Сэрэхтээх буолууга үөрэммэтэх оҕо оннооҕор дьиэҕэ киирэн иһэн ааҥҥа тарбаҕын кыбытар. Ыһыы-хаһыы, айдаан бөҕө буолар. Аныгы төрөппүттэр оҕо ааҥҥа тарбаҕын кыбыттаҕына, сатаан илиитин тутта үөрэнэ илигин, сэрэхтээх буолуута суоҕун умнан туран, ааны оҥорбут киһини холбуу мөҕүөхтэрин сөп.

Тиэтэйбитигэр тэптэрэн сэрэҕэ суох хааман иһэр, хантаарыҥнаабыт киһи хаһыллыбыт умуһаҕы көрбөккө, онно түһэрэ баар суол. «Муннун аннын көрбөт» диэн итинник киһини этэллэр. Билигин сэрэхтээх буолуу үөрэҕин умнуу бэлиэтинэн умуһахха оҕо, киһи түстэҕинэ, умуһаҕы хаспыт дьону буруйдааһын олохсуйан сылдьара буолар.

Киһи үлэлиириттэн, этин-сиинин сатаан-табан хамсата үөрэтэриттэн, сэрэхтээхтик туттарыттан киһи быһыылаах буолууну ситиһэр.

Бары үлэлиир тэриллэринэн сатаан, сэрэхтээхтик тутта үөрэнии эрэ киһи кыайа-хото үлэлээн ситиһиини, туох эмэ туһалааҕы оҥороругар кыах биэрэр.

Быһаҕынан, биилээҕинэн сатаан тутта үөрэниигэ табан хамсаныы, олус сэрэхтээх буолуу хайаан да наадатын билэн оҕону кыра эрдэҕиттэн үөрэтии туһалыырын элбэх сыыһалардаах «айыы үөрэҕин» албыныгар киирэн дьон умнан сылдьаллар.

Сэрэҕэ суох табаахсыт киһи билигин уоту ыытар куттала хас эмэ төгүл улаатта. Араас үчүгэй, гааһынан умайар зажигалкалар, умуллубат сигареталар баар буолуулара уоту сатаан туттубат киһи уоту ыытар кутталын аһара улаатыннарда. Ол түмүгэр дьон бэйэлэрэ сыыһа туттунан уоту ыыталлара элбээтэ.

Сааны-сэби сатаан туттууга, илдьэ сылдьыыга улахан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр. Манна сааны ииппэккэ эрэ илдьэ сырыт диэн этиини тэҥэ, саа уоһун киһи, дьон диэки хаһан да туһаайыма диэн үөрэх холбуу туттулуннаҕына ордук туһалаах.

Суоппар суол бары быраабылаларын тутуһан айанныырын таһынан олус сэрэннэҕинэ, тулатын көрүннэҕинэ эрэ билигин, массыына элбээбит кэмигэр сатаан айанныыр кыахтанар. Атын массыына суоппардара сыыһа-халты туттунууларыттан, хабырыйыыларыттан сэрэнэрэ, аһаран биэрэ сылдьара эрэ абырыыр. Суоппар сыыһа-халты туттунара абаарыйаҕа тириэрдэр кыахтааҕын бары билэн сэрэнэллэр, аналлаах үөрэҕи бүтэрдэхтэринэ эрэ массыына ыытар быраабы биэрэллэр. Сэрэҕэ суох, киһиргэс, «оруо маһы ортотунан барар» суоппарга олорсубатах ордук.

Сайдан иһии бэлиэтэ – массыына элбээһинэ, сатыы киһи куоракка уулуссаны туорууругар тула өттүн үчүгэйдик көрүнэн, ааһан иһэр массыыналарга киирэн биэрбэтэҕинэ эрэ этэҥҥэ уҥуор тахсарыгар тириэртэ.

Киһи сэрэнэн бэйэтин харыстанарын тэҥэ, атыттары эмиэ харыстыахтаах, ордук сэрэниэхтээх. Олус былыргы кэмҥэ курдук киһи аар тайҕаҕа суос-соҕотоҕун сылдьар кэмнэрэ, бэйэтин эрэ харыстанара ааспыта быданнаата. Билигин сайдыыны ситиспит, улахан, күүстээх тиэхиникэлэри баһылаабыт киһи олоҕун сүрүн сыалынан, аан маҥнай атыттары харыстыахха, сэрэниэххэ диэн эрэ буолара табыллар кэмэ кэлэн турар.

Бары үчүгэйдик буһарыллыбыт, амтана үчүгэй аһылыгы сииллэрин сөбүлүүллэр. Аһылык буһарааччы тууһун, туматын сөбүлээн көрөн, сэрэнэн куттаҕына эрэ, бу аспыт табыллар кыахтанар, аһара туустаан кэбистэҕинэ киһи сиэбэт аһылыга буола охсон хааларын, аһыы диэҥҥэ, куһаҕаҥҥа кубулуйа охсорун, буорту буолар, туох барыта икки өттүттэн тутулуктааҕын, хайа да өттүгэр аһара бардаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйарын билэн куруук олоххо туһана сылдьыахха. “Ас” диэн мааны, бары сөбүлүүр тылбытыгар “ыы” диэн ытааһын дорҕооно эбиллиитэ бу тылбытын букатын куһаҕаҥҥа, аһыыга кубулутар.

Ай диэн саҥаны айа сатыыр санаабытын биллэрэр тылбытыгар "ыы" диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэн буоллаҕына, киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйдаҕына олус улахан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр. Бу айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ элбэх тыл буолар.

Сыыһа-халты туттунан, аһара баран быстах быһыыга түбэспэккэ олоҕун көрсүөтүк, сэмэйдик, уһуннук олорбут киһи дьон хайҕабылын ылыан ылар. «Киһини күҥҥэ 44 оһол күүтэр» диэн сахалар этэллэр. Бу хантан да, халлаантан ылыллыбатах олох уопутунан дакаастаммыт быһаарыы, киһи үгүстүк бэйэтэ сыыһа-халты туттунарыттан онно-манна, быстах быһыыга түбэһэрэ элбиириттэн сэрэтэр этии буолар.

Киһи олоҕор «Туох барыта икки өрүттээх» буоларынан ханнык эрэ кээмэйи, сиэри аһара бардаҕына атын өттүгэр уларыйарынан сэрэхтээх буолуу аһара барара куһаҕаҥҥа кубулуйар. Сэрэхтээх буолуу аһара баран барыттан бары сэрэниигэ кубулуйара сыыһа. «Бөрөттөн куттанар буоллахха, тыаҕа тахсымыахха» диэн этии итини бигэргэтэр. Бэйэтэ тыаҕа олорор киһи кутталыттан тыаҕа тахсыбатаҕына олоҕор туга эрэ улаханнык табыллыбат, суох буолуутугар тириэрдиэн сөп. Киһилии өйө-санаата сайдыбыт киһи сэрэнии эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буоларын билэн, хайа да өттүгэр аһара барбата эрэйиллэр.

“Харыстас” таҥара үөрэҕэ киһини бэйэтин харыстаан сэрэхтээх буолууга үөрэтэр. Киһи барыттан-бары сэрэхтээх буоллаҕына, онно-манна киирэн биэрбэтэҕинэ, ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥорботоҕуна, сэрэнэрин хаһан да умнубатаҕына олоҕун киһи быһыылаахтык, уһуннук олорор кыахтанар.

Сэрэхтээх буолуу “Харыстас” таҥара биир тутаах үөрэҕэ буолар. Киһи тугу оҥороругар барытыгар сэрэхтээхтик тутуннаҕына эрэ, ону-маны алдьаппакка, харыстыыр кыахтанар. (1,79).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.