Киһи буолууга иитии, үөрэтии

Оҕо кыратын, кыамматын эрэ иһин оҕо диэн ааттанар буолбатах. Бу аат иҥэригэр өйө-санаата өссө сайда, киһи буолууну баһылыы илигэ олук буолбут. Оҕо этэ-сиинэ улаатарын тэҥэ, өйө-санаата тэҥҥэ сайдан киһи буолууну ситиһэ сатыыр аналлаах. Эт-сиин ситиитэ уонна өй-санаа сайдыыта тэҥник, хайалара да хаалсыбакка тэҥҥэ сайдан баран истэхтэринэ, киһи буолууну кэмигэр, этэ-сиинэ улаатан ситиитигэр ситиһэрэ кыаллар. Киһи буолуу туһунан биһиги “Киһи буолуу” диэн үлэбититтэн булан эбии туһаныахха сөп. (1,56).

Сахалыы таҥара үөрэҕин сүрүн салаатынан киһи буолуу үөрэҕэ буолар. Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбутуттан, оҕону кыра эрдэҕиттэн улахан киһини үтүгүннэрэн үөрэтии, киһи буолуу үөрэҕэ билигин хаалан сылдьар. Оҕону төрүөҕүттэн аһара “үчүгэй” курдук сыыһа санааларыттан төрүүрүн кытта киһи буолар диэн алҕас этиини тутуһаннар уонна оҕолору атаахтатаннар, аныгы көлүөнэлэр чэпчэкиттэн чэпчэки үлэни көрдүү сатыыллара үөскээтэ.

Өйө-санаата сайдыбатаҕына даҕаны оҕо этэ-сиинэ улаатан “Киһи курдук көрүҥнээх” буолууну ситиһэр кыахтаах. “Киһи буолбатах” диэн этии киһи курдук көрүҥнэнэн баран өйө-санаата, оҥорор быһыылара киһи быһыытыгар тиийбэтэхтэринэ туттуллар.

Киһи буолууну оҕо өйө-санаата сайдан, бэйэтэ улаатан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорору сатаатаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаннаҕына ситиһэр. Ол аата киһи буолууну ситиспит оҕо тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор, сыыһа-халты, аһара туттубат, сиэри тутуһар, көрсүө, сэмэй майгылаах, үлэни-хамнаһы кыайар киһи буолар.

Киһи буолууну ситиһии сүрүн бэлиэтинэн оҕо улаатан ыал буолуута ааттанар. Бу кэмтэн ыла оҕо өйө-санаата тосту уларыйан, бэйэтэ кэлэр көлүөнэлэри төрөтөр, иитэр, үөрэтэр кыахтанар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ улахан киһи этэр үөрэҕин ордук ылынымтыа, толорумтуо. Оҕону бэрээдэккэ үөрэтии кыра эрдэҕинэ ыытыллара тиийимтиэтин улаатыннарар. Бу кэмҥэ оҕо ийэ кута түргэнник үөскүүрүнэн саҥаны билиитэ уонна аҕыйахтык хос-хос хатылаан оҥоруута ууруллан, өйдөнөн иһэрэ элбэх. Оҕо кыра эрдэҕинэ элбэх үчүгэй үгэстэри иҥэриннэҕинэ, үчүгэй иитиилээх оҕо буола улаатар кыахтанарын төрөппүттэр туһаныахтара этэ.

Оҕону иитии сүрүн сыалынан киһи буолууга иитии, үөрэтии буолар. Улаатан этэ-сиинэ ситэн истэҕинэ тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэниитэ киһи буолууну ситиһиигэ тириэрдэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ, үөрэтиигэ хайҕаан, манньалаан биэрии, хос-хос хатылаан оҥотторуу улахан туһалааҕын бары билэллэр. Ол курдук тугу барытын хос-хос хатылаан оҥоруу үгэстэри үөскэтэринэн кыра оҕо оҥорбут быһыытын умнубата үөскээн ийэ кута сайдар.

Оҕо улаатан иһэн төрөппүтүн курдук буолар баҕа санааны “мин курдук оҥор” диэн этиинэн иҥэринэр. Бу баҕа санаатын сайыннаран тугу барытын оҥороругар төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн үөрэтэн, үгэс оҥорон иҥэрэн биэриитэ киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдэр. Киһи буолууга үөрэнии диэн тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор үгэстэри иҥэринии буолар. Бу үөскээбит үчүгэй үгэстэр оҕо ийэ кутун үөскэтэллэр уонна улаатан баран сыыһа-халты туттунарыттан харысхал, көмүскэл буолар аналлаахтар.

Оҕо икки атаҕар туран хаамара киһи буолуу үөрэҕин саҕаланыыта буолар. Оҕо хаамарыттан олус астынар, үөрэр. Киһи буолууну баһылаан иһэрин чахчы билинэр. Ньуосканы уҥа илиинэн тутуу, куруускаттан ууну, үүтү иһэргэ үөрэнии, таҥаһы таҥныы барыта киһи буолуу үөрэҕэр киирсэллэр. Итинтэн салгыы бэрээдэктээх, сыыһа-халты туттубат буолуу үөрэхтэрэ кэлэллэр. Тугу барытын киһи, улахан киһи оҥорорун курдук оҥоруу оҕо сыыһа-халты, аһара туттунарыттан харыстыыр аналлаахтар. Сыыһа-халты туттубат, тугу оҥороругар барытыгар сэрэхтээх киһи сэмэй диэн ааттанар.

Улаатан иһэр оҕо өйө-санаата саҥаны билэриттэн сайдан, эбиллэн иһэр. Оҕо тугу саҥаны билбитэ барыта кини өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы буолан ууруллан, ийэ кутун үөскэтэн иһэллэр. Оҕо туох саҥаны билбитин умнубат гына өйдөөн хаалан иһэр. Саҥаны айыыны билииттэн оҕо ийэ кута үөскээн, мунньуллар.

Саҥаны айыы үчүгэй уонна куһаҕан буолан хаалалларын төрөппүттэр билэн оҕону иитиигэ хайаан да тус-туспа арааран туһаныа, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи туһаныа этилэр. Саҥаны айыыны билии оҕо ийэ кутун быһалыы үөскэтэринэн куһаҕан саҥаны айыыны оҕо оҥоро үөрэннэҕинэ, бу быһыыта ийэ кутугар иҥэн куһаҕан быһыылаах оҕо буола улаатан хаалыан сөбүттэн төрөппүттэр эрдэттэн сэрэниэ этилэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһуу, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи оҕо улаатыар, үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэн олоҕор туһаныар диэри тутуһа сылдьара эрэйиллэр. Бу үөрэх оҕо өйө-санаата аһара баран куһаҕан санааларынан, куһаҕаны оҥоро сатааһынынан туолан хааларыттан быыһыыр, оҕону харыстыыр аналлаах.

Оҕону киһи буолууга иитии улахан киһини үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтиинэн ситиһиллэр. “Мин курдук оҥор”, “Бу курдук тут” диэн этиилэр улахан киһи оҕотун үтүктэргэ ыҥырар тыллара. Оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук сатаан оҥороро, оннук үгэстэри иҥэриниитэ киһи буолууну ситиһиигэ тириэрдэр.

Киһи буолуу үөрэҕин сүрүн көрдөбүлүнэн оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран таба туһанарга үөрэниитэ буолар. Бу үөрэх сахалыы “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн ааттанар. Оҕо бэйэтэ билэн үчүгэйи оҥороро, онтон куһаҕаны оҥорбото, хаалларара, тохтуура киһи буолууну ситиспитин биллэрэр.

“Кыра оҕо курдук буолума” диэн этии кыра оҕо өйө-санаата улахан оҕоҕо, улахан киһиэхэ ситэ тиийбэтин, аҕыйаҕын, татымын биллэрэр. Маннык хомуруйуу кэнниттэн өй-санаа тупсуута, улахан киһи оҥорорун курдук оҥоро сатааһын, үөрэнии салҕаннаҕына табыллар.

Киһи буолууга оҕону иитии, үөрэтии көрсүө, сэмэй дьону иитэн, улаатыннарар кыахтааҕын сахалар туһаналлар. Бары төрөппүттэр оҕолоро уһуннук, дьоллоохтук олоруохтарын баҕараллар, ону ситиһэр туһугар бары кыахтарын уураллар. Көрсүө, сэмэй буолуу олоҕу уһуннук олорууга тириэрдэрин төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Киһи уһун олоҕун устата сыыһа-халты туттубакка олоҕун олоруута киһи быһыылаахтык олоҕун олордо диэн ааттанар.

Бэйэлэрэ үлэһит, кыайалларынан үлэлии-хамсыы сылдьар төрөппүттэр оҕолоро, кинилэри үтүктэн үлэһит киһи буола улаатар кыахтанар. Үлэлии сылдьар төрөппүтүн көрөн, үтүктэн оҕо үлэлии үөрэнэр уонна кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буолан үлэлиир үгэстэри иҥэринэрэ үлэҕэ-хамнаска сыстарыгар көмөлөһөр кыахтаахтар. Дьыбааҥҥа элбэхтик сытар, телевизэри уһуннук көрөр киһи оҕотун элбэхтик сытарга эрэ үөрэтэр.

Киһи буолуу үөрэҕин баһылааһын үтүктэр, батыһар киһи баарыттан кыаллар кыаҕа улаатар. Оҕолор бары кэриэтэ ийэлээхтэр, онтон аҕата суох оҕолор билигин элбээбиттэрэ, үтүктэн үөрэнии үгүстэргэ кыаллыбатыгар тириэрдэр. Уол оҕо аҕата суох улааттаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран олоххо туһанарыгар халыйыы үөскүүр, тугу барытын оҥороругар аҥардастыы дьахталлар эрэ быһаарыыларын истэн улаатара, эр дьону кытта сыһыанын мөлтөтүөн сөп.

Аҕата суох оҕолор былыргы да кэмнэргэ бааллара. Аҕата суох оҕону былыргы сахалар чугас аймахтара көрөн-истэн эр киһини суохтаппакка эрэ иитэллэрэ, улаатыннараллара, киһилии быһыыга, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэрэ, хас да көлүөнэлэр усталарыгар сайдар буор куттарын харыстыыллара.

Кут-сүр үөрэҕэ киһи буор, ийэ уонна салгын куттарын сайдыыларын быһаарбыта оҕону иитиигэ үчүгэй өттүгэр уларыйыылары киллэрэр. Сайдыылаах буор куттаах төрүт уус аймахтар бэйэлэрин кэлэр көлүөнэлэрин харыстыыр санаалара улааттаҕына, көрүүтэ-истиитэ суох хаалар оҕолор аҕыйаан барыахтара. Итини тэҥэ буор кут бары хаан аймахтарга биир буолара, барыларыгар дьайыыта тиийэрэ аймахтары харыстааһыҥҥа олук буолуо этэ. Ол аата биир хаан аймахтартан хайалара эрэ туга эмэ табыллыбатаҕына, санааҕа түстэҕинэ, барыларын хаарыйар кыахтааҕын билиниэхпит этэ.

Оҕону иитии, үөрэтии өйө-санаата сайдыытыгар, киһи буолууну ситиһэригэр тириэртэҕинэ, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар. (2,33).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”. 2005. – 80 с.

2. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.