Таҥаһы таҥныы

Таҥаһы таҥныы диэн дьон өйдөрө-санаалара сайдан истэҕинэ айылҕа тымныытыттан көмүскэнэр ньымалара ааттанар.

Олус былыргы кэмнэргэ дьон таҥаһа суох, кыыл курдук сылдьар буолуохтарын сөп. Оччотооҕу кэмҥэ дьон бары түүнэн бүрүллэн сылдьыбыттарыгар сөп. Былыргы кэпсээннэргэ ахтыллар чучунаалар түүлээхтэр диэн кэпсэнэллэр.

Дьон аан маҥнай итии дойдуттан, Африкаттан саҕалаан сайдыыны ситиһэн испиттэрэ диэн быһаарыы билигин олохсуйан сылдьар. Бу быһаарыы аһыыр ас булунуута чэпчэкититтэн уонна таҥнар таҥастан ордук улахан тутулуктаах.

Билигин наукаҕа саха сиригэр 3 мөлүйүөнтэн тахса сыллардаахха таастан туттар сэби оҥостор дьон олоро сылдьыбыттар диэн быһаарыы баар буолла.

Киһи таҥастаах сылдьар буолуута сайдыыны ситиһиитин, өйө-санаата тупсубутун, киһи буолуу таһымыгар тиийбитин бэлиэтэ. Оҕо кыра эрдэҕинэ таҥаһа да суох сылдьар кыахтаах. (1,56). Киһи өйө-санаата кыыл өйүттэн-санаатыттан сайдыбытын, тупсубутун бэлиэтинэн таҥаһы таҥнара буолар.

Дьон өр кэмҥэ, уһун үйэлэргэ үлэлээн-хамсаан таҥаһы оҥостор буолууну ситиспиттэрэ. Чараас, кэтэргэ сөп түбэһэр таҥастары оҥостор буолуу промышленность сайдыбытын кэннэ кыаллыбыта.

Дьон өйө-санаата биир кэмҥэ туран хаалбатын, тохтооботун бэлиэтинэн таҥнар таҥастара уларыйан биэрэн иһэллэрэ биллэрэр. Бу хамсааһыны айылҕа бэйэтэ аҕалар. Тымныы кыһыны аҕалан таҥыннарар буоллаҕына, куйаас сайын сыгынньаҕын да сылдьыахха сөп.

Таҥастаах сылдьар буолуу өй-санаа сайдыбытын бэлиэтиир көстүү буолан таҥара үөрэҕэр киирбит. Бу көстүү дьахталлары таҥыннарартан, былаат бааннарартан биллэр. Билигин православнай таҥара дьиэтэ сайдыыттан хаалан хаалбатын биллэрэн араас суол саҥа моһуоннаах таҥастары, былааттары итэҕэйээччилэргэ сыҥалыыр.

2011 сыллаахха православнай таҥара дьиэтэ итэҕэйэр дьахталларга төбөҕө кэтиллэр аналлаах капюшону тигэн кэтэрдэр санааланна. Таҥара үөрэҕэ өй-санаа үөрэҕэ. Олус былыргы кэмнэртэн аһара барар өйү-санааны төбөҕө хаайа сылдьарга баттах, бэргэһэ, былаат аналлаахтар. Дьахталлар олоҕу билэн истэхтэринэ аһара барар санаалара эр дьоннору быдан баһыйарын билэн өйдөрүн-санааларын анаан-минээн хааччахтыы, аҕыйата, көҕүрэтэ сатаан айылҕа хойуу баттаҕы биэрбит. Онно эбэн өйү-санааны үөрэппит таҥара үөрэҕэ бэргэһэни кэтэллэрин, былааты бааналларын хайаан да тутуһалларын ирдиир.

Православнай таҥара дьиэтэ аныгы муодаттан хаалсыбат. Аналлаах таҥараҕа үҥэргэ кэтиллэр капюшоннаах куурка курдугу таҥараҕа үҥэр дьахталларга кэтэрдэр санааланнылар. Үҥэргэ кэтэр таҥас сыаната 800-тэн 3 тыһыынча солкуобай буолуо уонна тус-туспа дьүһүннээҕэ ордук үчүгэй диэн этэллэр. Бу таҥастарын бэйэлэрэ тигэн атыылыахтарын баҕараллар. Дева Мария кэтэн олорорун курдук таҥаһы араас дьүһүннээх гына тигэн кэтэллэригэр бары итэҕэйээччилэрин ыҥырдылар. Урукку кэмнэргэ дьахталлары аһара ыыппат православнай таҥара үөрэҕэ дьахталлар хайаан да уһун, сиэхтээх ырбаахылаах, төбөлөрүгэр былааттаах буолалларын ирдиирэ.

Аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт, көҥүллэринэн барбыт дьахталлар итинник хааччахха, баттабылга үтүө көҥүллэринэн киирэн биэрэллэрэ саарбах. «Пусси Райот» дьахталлара таҥара дьиэтигэр үҥкүүлээһиннэрэ итини бигэргэтэр.

Омук сайдыыта, ахсааннара эбиллиитэ, өйдөрө-санаалара туруктаах буолуута дьахталларыттан ордук тутулуктааҕын ким да саарбахтаабат. Бэйэлэрин эрэ иннилэрин көрүнэр, аһара үчүгэйбит диэн сананар дьахталлар аан маҥнай оҕоломмот буолаллар, оҕолоннохторуна даҕаны биир эмэ буолар. Дьахталлар биир эмэ оҕолоох буолуулара омук дьонун ахсааннарын аҕыйатан омугу эстиигэ тириэрдэр кыахтаах.

Дьахталлар өйдөрө-санаалара аһара барбатын мусульманнар хайаан да былааты бааннаран хааччахтыыллар. Билигин Аан дойдуга дьахталлары көҥүллэринэн ыыппат мусульманнар сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэллэрэ атын, сайдыылаах дэнэр омуктарга баттааһыны, ыгыыны оҥороллоро элбээтэ. Православнай таҥара дьиэтэ дьахталлары көҥүллэринэн ыытыы сыыһатын билинэн дьахталлары оннуларыгар киллэрэн биэрэргэ кыһана сатыыр.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ дьахталлар былааттаах, эттэрин-сииннэрин сабар таҥастаах сылдьалларын кытаанахтык ирдиир. Дьахталлар эттэрэ-сииннэрэ сайдыытыттан, дьарыктаныытыттан өйдөрө-санаалара аһара барыыта үөскүүрэ хайаан да хааччахтаах, кыйалаах буоларын билэ сылдьыахтара этэ.

Сэбиэскэй былаас дьахталлары аһара көҥүллүк ыытан, бас-баттах өйгө-санааҕа киллэрбитин дьайыытын билигин билэн Россия дьонун ахсааннара аҕыйаан, үлэни-хамнаһы кыайбат буолбуттарын кэнниттэн дьэ билэн көннөрөөрү туруналлар. Бу үтүө баҕа санааны олоххо киллэрээри сыыһа хайысханы тутуһуу үөскээтэ. Аныгы, сайдыылаах олохтон хаалбыт православнай таҥараны өрө тутуу нуучча омук атыттартан ордук улаханнык хаалыытын үөскэтэр кыахтаах.

Билигин сайдыы төттөрү эргийэн, кыыл өйүн-санаатын таһымыгар киирэн эрэрин бэлиэтинэн таҥаһа суох сылдьыы сайдан эрэрэ буолла. Сайдыылаах диэн ааттыыр Европа дойдуларыгар дьон таҥаһа суох сылдьар үгэстэрэ үөскээн эрэрэ өй-санаа сайдыыта эргийэн, төннөн эрэрин биллэрэр. Олох, өй-санаа сыыйа-баайа да буоллар эргийэн, урукку кыыл өйүн-санаатын таһымыгар төннөн, түһэн иһэрэ биллэр бэлиэлэринэн быһаарыллар кыахтанна. Дьон өйүн-санаатын сайдыыта муҥурун булбута бэлиэтэнэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.