Өлөөҥҥө алмаастаах сири арыйыыга олохтоох дьон кыттыыта

Өлөөҥҥө алмаастаах сири арыйыыга олохтоох дьон кыттыыта - Көһө сылдьар олохтоох омуктар былыр да алмаас тааһы булалларын туһунан элбэх номох баар. Оттон Саха сиригэр алмаастаах сири булуохха сөп диэн, өссө 30-с сыллартан Булуугэ учууталлыыр, кыраайы уөрэтиинэн дьарыктаммыт П.Х.Староватов элбэхтик туруорсубута. Бу анал үөрэҕэ суох гынан баран, сир баайын чинчийиигэ угус сылга, чахчы суолталаах улэни ыыппыт киһи олорон ааспыт олоҕо аныгы ыччакка холобур буолуохтаах. Национальнай архыыпка кини пуондатын көрө олорон, биһиги оройуоммутугар сыһыаннаах бэлиэтээһиннэри булбутум. Өлөөн сир баайынан аатырыа диэн, ааспыт үйэ саҥатыгар - өссө ыраахтааҕы саҕана буолбут чахчыларга олоҕуран суруйбут. Ол курдук ханнык эрэ Англия лорда «Өлөөн сирин атыылаһыахпын баҕарабын» диэн, Арассыыйа ыраахтааҕытыгар этии киллэрбитэ дьикти буолбатах дуо? Хомойуох иһин, П.Х.Староватов бэчээккэ таһаартарбыт «Богатство Оленека» диэн ыстатыйатын көрдөөһүнүм билиҥҥитэ түмүгэ суох хаалла.

Аҕа дойду сэриитэ бүтээтин кытта биһиги оройуоммутун «Главсевморпуть» геологическай эспэдииссийэлэрэ уһун сылларга чинчийбиттэрэ. 1948с. АГНЧИ (научно-исследовательский институт геологии Арктики) тэриллибитэ. Ленинград институтун геологтара хас эмэ уонунан сылларга Арассыыйа Арктикатын эргимтэтигэр сытар сири хабан улахан чинчийэр үлэни ыыппыттара. Кинилэр чинчийиилэрэ Өлөөн оройуонун кытта ыкса сибээстээх. Бу институттан ураты киэҥ далааһыннаах үлэни Сэбиэскэй Сойуус араас научнай тэрилтэлэр геологтара ыыппыттара.

Ол тумугэр 1954с. Сойууска аан маҥнайгы төрүт алмаас боруодалаах (кимбэрлииттээх) туруупка – «Зарница» - биһиги оройуоммутугар, Далдын өрускэ көстүбүтэ. Ленинград куорат ВСЕГЕИ геологтара Л.А.Попугаева, Н.Н.Сарсадских бу сүдү суолталаах чаҕылхай арыйыылара тус олохторугар ыараханнык дьайбыта. Тэнийэ барбакка кылгастык эттэххэ, аат-суол былдьаһыытын оччотооҕу сорох салайааччы кирдээх быһыытын туһунан 40-ча сыл ааспытын кэннэ Р.Н.Юзмухаметов (оччолорго эдэр суруналыыс) дьиҥнээҕи кэпсиир ыстатыйалара «Мирнинский рабочий» хаһыакка тахсыбыттара. Бу аан дойдуга алмаас устуоруйатыгар эрэ буолбакка, научнай-техническэй сайдыыга дириҥ суолталаах арыйыы билигин да күлүктэнэрэ өйдөммөт.

Алмаас биир аргыһа пироп тааһынан сирдэтэн арыллыбыт аан маҥнайгы «Зарница» туруупка кэнниттэн бу ньыманы киэҥник туһанан 1955сыл сайыныгар «Мир» (Мухтуйа), «Удачная», «Сытыканская» (Өлөөн) баай саппаастаах кимбэрлииттээх туруупкалар арыллыбыттара. Далдын өрүс тардыытыгар алмаас саппааһа сөҕүмэр баайын ол сайын манна арыллыбыт 15 төрүт боруодалаах алмаастаах сирдэр этэллэр. 1956-1957 сылларга Үөһээ Муунаҕа баай саппаастаах кимбэрлииттээх уонча туруупканы Михайловскай, Амакинскай эспэдииссийэлэр арыйбыттара. 1956 сыл тохсунньу 5 күнүнээҕи ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин ыйааҕар олоҕуран Саха сиригэр геологическай чинчийиини күүһүрдэргэ ону тэҥэ алмааһы хостооһуну ыытарга улахан дьаһал тахсыбыта. Өлөөн оройуонун киэҥ сиригэр оччотооҕу Сойуус араас муннугуттан элбэх эспэдииссийэ кэлбитэ. Киэҥ далааһыннаах үлэ түмүгэр 1962 сылга диэри кимбэрлииттээх 100-тэн тахса туруупка (уксэ алмаастаах) арыллыбыта.

Тыйыс айылҕалаах, тоһуттар тымныылаах, суола-ииһэ суох, түҥ ыраах сиргэ сытар алмаастаах сири туһаҕа таһаарыы үтүмэн элбэх үбү эрэйэрэ. Маны үрдүкү салалта бэркэ өйдүүрэ. Алмаас бырамыысыланнаһа сайдарын утарар дьон бааллара. Биир биричиинэнэн оччотооҕуга Сойууска биллэр улахан аптарытыахтаах учуонайдар (салайааччы М.К.Келдыш) оҥоһуу (искуственнай) алмааһы айбыттара буолар. Саҥа технологияны туһаннахха, алмаас үлэтигэр элбэх үп кэмчилэниэ диэн дакаастыы сатыыллара. Хас эмэ сыл устата обком сэкирэтээрэ С.З.Борисов Саха сиригэр алмаас бырамысыланнаһын тэрийиэххэ диэн туруорсубута. «Айхал» кимбэрлииттээх туруупка (1960с. Тохсунньу 26 күнүгэр арыллыбыт) алмаас бырамыысыланнаһа тэриллиитигэр, инники сайдыытыгар ураты суолталааҕын тоһоҕолоон бэлиэтиэххэ. Ол курдук, бу хотугу эргимтэҕэ сытар алмаастаах сир көстөөтүн кытта туруупка кээмэйэ чуолкайдана, саппааһын чинчийэр үлэ бүтэ да иликтэринэ, байытар баабырыка тутуута саҕаламмыта. Сайыныгар маҥнайгы алмаастар дойду хааһынатыгар киирбиттэрэ. Мииринэйтэн Айхалга диэри массыналар холуонналара субуспута. 500 км суола-ииһэ суох дойдйну тохсунньу аам-даам тымныытыгар тэлэн, кыһыннары сылдьар суол аһыллыбыта. Оҥоһуу былаһааккаҕа сөмөлүөт араас таһаҕаһы быыстала суох таһара. 1961 сыллаахха, олунньуга Өлөөн оройуонугар «Якуталмаз» трест иһинэн «Айхал» рудник тэрийэр туһунан Совнархоз дьаһала тахсыбыта. Ити сыл алмааһы байытар сайыҥҥы баабырыка атырдьах уонна балаҕан эрэ ыйдарыгар үлэлээбит. Кэккэ бириичинэнэн былаан ырааҕынан туолбатах, сыл түмүгүнэн баара-суоҕа 41,1% тиийбит. Ол гынан баран Айхал рудникка хостоммут 131,8 тыһыынча карат алмаас «Якуталмаз» сыллааҕы былаана туоларыгар улахан оруоллаах буолбут. Ону ааһан, бу олус кылгас кэмҥэ ыһыллыбыт алмаас бу руднигы тутууга барбыт ороскуоту барытын саппыт. Бу кылгас холобур элбэҕи этэр.

60-с сыллар ортолоругар ыһылла сытар баай алмаастаах сир Өлөөн оройуонун хоту өттүгэр, Эбэлээххэ, арыллыбыта. Биһиги дойдубут сирин баайа дэлэгэйин өссө биир улахан суолталаах арыйыы туоһулуур. Испэсэлиистэр этэллэринэн, аан дойдуга биир бөдөҥ баай саппаастаах сир – Томтор Таас.

Геологтар сүҥкэн арыйыылара барыта олохтоох нэһилиэнньэ быһаччы кыттыытынан барбыта. Ол курдук, улахан суударыстыбаннай суолталаах геологическай чинчийии ситиһиилээхтик барарын туһугар оройуон бартыыйнай, сэбиэскэй, хаһаайыстыбаннай тэрилтэлэрин салайааччыларыгар өрөспүүбүлүкэ уонна киин үрдүкү салалтата быһаччы дьаһал биэрэрэ. Урут манна хаһан да геологическай чинчийии ыытылла илигэ. Оннооҕор топография хаартата суоҕа. Хас сылын аайы геологтар этэрээттэрэ элбиирэ. Балар араас таһаҕастарын олохтоох дьон таба көлөнөн таһаллара. Сайын эрэ буолбакка, кыһыннары үлэлиир этэрээттэр бааллара. Архыып докумуоннара кэпсииллэринэн, Өлөөн оройуона 40-с сыллар ортолоруттан 80-с сылларга диэри эспэдииссийэни быыстала суох таба көлөнөн хаччыйбыт. Холобур, 1956 сылга 3000 табаны биэрэргэ, онтон олунньу ыйга 400 сыарҕалаах таба көлөнү хааччыйарга сорудахтаммыт 1957 сылга 3600-тэн тахса таба, ол иһигэр «Победа» холкуостан 850 таба, 60 каюр, «Ленин суола» - 546 таба, 39 каюр үлэлээбит. Сыл аайы саас эрдэттэн геологтар базаларыгар таһаҕаһы таһыы саҕаланара. Оттон сайын эспэдииссийэ элбэх этэрээтин, баартыйатын араас маршрутунан көһөрөллөрө. Үлэһит илии тиийбэтэ, ол иһин кырдьаҕастар, кыра оҕолоох дьахталлар, бэл, оскуола оҕолоро улахан дьону кытта тэҥҥэ сылдьаллара. Эспэдииссийэлэр дуогабарга олоҕуран төлүүллэрэ. Онон холкуос хааһыната дохуот киллэринэрэ, табаһыт каюрдар хамнас аахсаллара. Биир өттуттэн көрдөххө, барыыстаах үлэ курдуга. Ол гынан баран эспэдииссийэ ыар үлэтигэр элбэх табаны сүтэрэллэрэ. Ону таһынан, ойуур баһаардарын содулугар, сыстыганнаах араас ыарыыттан таба өлөрө. 1956-1957 сылларга, уопсайа 10535 таба өлбут. Сыллата элбэх таба туһата суох өлөрө. Оройуон табаһыттарын иннигэр кытаанах сорудах туруоруллара – таба ахсаанын элбэтэргэ. Судаарыстыба былаана булгуччу туоларын туһугар бэйэлэрин харыстаммакка үлэлээбиттэрэ. Ол туоһутунан маннык сыыппаралары аҕалыахха сөп. Өскөтүн таба уопсай ахсаана 1936с. – 14916, 1945с. – 21494 буоллаҕына, 1960с. – 24848 тиийэ элбээбит. Биллэрин курдук, ити 15 сыл (1945 – 1960) устата эспэдиисийэлэр киэҥ далааһыннаахтык үлэлээбит кэмнэрэ. Баар ыараханы аахсыбакка, оройуон табаһыттара сыллата табаны элбэтэр сыаллаах – соруктаах хорсуннук үлэлээбиттэрин бэлиэтээн ааҕар наада. 70-с сыллар ортолоругар «Өлөөн» сопхуос табатын ахсаана 35000 үүммүтэ. Билигин баара – суоҕа 4000 кэриҥэ хаалбыт. Хотугу кыраай мааны баайа – таба барахсан алмаастаах туөлбэ арыллыытыгар сыаната биллибэт өҥөнү оҥорбутун өйдүүгүт дуо?

Алмаастаах сирдэри арыйыыга геологтары кытта тэҥҥэ уонунан сылларга үлэлээбит сүүһүнэн ахсааннаах оройуон олохтоохторун үтүөлэрэ билиҥҥэ диэри бэлиэтэммэтэҕэ хомолтолоох. Бырабыыталыстыба 90-с сылларга тахсыбыт уураахтарыгар олоҕуран , сүрүннээн Сунтаар, Ньурба олохтоохторун «алмаас арыйыытыгар кыттыылаах» диэн билиммиттэрэ. Өлөөн олохтоохторуттан 300-тэн тахса киһи испииһэккэ баарыттан баара – суоҕа 47 киһини бырабыыталыстыба хамыыһыйата бигэргэппитэ. Дьиҥинэн, «Мир» туруупкаттан ураты, аан маҥнайгы, кэнники да элбэх кимбэрлииттээх туруупка, атын даҕаны сир баайа Өлөөн оройуонугар олохтоох нэһилиэнньэ быһаччы кыттыытынан арыллыбыта. Отуттан тахса сыл устата быыстала суох барбыт киэҥ далааһыннаах геологическай көрдүүр – чинчийэр үлэҕэ хас эмэ уонунан тыһыынча табаны туһаммыттара. Ситэтэ суох дааннайынан 500 киһи эспэдииссийэҕэ үлэлээбит. Ону ааһан, алмаас бырамыысыланнаһа тэриллиитигэр, сайдарыгар киллэрбит кылааттара эмиэ улахан. Алмаасчыттары этинэнэн, тириинэн тыһынан хааччыйарга сыллата халбаҥнаабат сорудах толоруллара.

1965 сыллаахха баай алмаастаах «Зарница» , «Удачнай» , «Сытыкан» , «Айхал» , о.д.а. кимбэрлииттээх туруупкалар көстүбүт Далдын, Алакит, Сохсолоох киэҥ сирдэрин Өлөөн оройуонуттан саҥа тэриллибит Мииринэй оройуонугар биэрбиттэрэ. Онтон 1984 сыллаахха баай алмаастаах Эбэлээҕи хабар сири Анаабыр оройуонугар биэрэргэ дьаһал тахсыбыта.

Өлөөн оройуонун олохтоохторо баай алмаастаах сирдэри арыйыыга, туһаҕа таһаарыыга сүҥкэн кылааты киллэрсибиттэрэ билиҥҥэ диэри сөпкө сыаналана илик.

Туһаныллыбыт сирдэр

• КЫЫМ хаһыат, Наталья Сивцева ыстатыйата. 2010 сыл балаҕан ыйын 23 күнэ, чэппиэр 37№ (21979)