Өһүөннээмэ

Өһүөннээмэ диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ куһаҕан санааны хааччахтыыра ааттанар.

Саха тылыгар «ө» дорҕоонтон саҕаланар тыллар эти-сиини кытта биир тутулуктаахтар. Холобур, өй, өс, өһөс, өһүөн, өбүгэ, өлүү. Бу тыллар эккэ-сииҥҥэ үөскүүр өйү, бу өй хайысхатын уонна эт-сиин туругун быһаараллар.

«Ө» дорҕоон уонна ыйар, хамсааһыны, хайысханы көрдөрөр «й» дорҕоон холбостохторуна өй диэн өйү-санааны быһаарар тыл үөскүүр. Өй мэйиибитигэр үөскүүр буолан эт-сиин биир чааһын курдук ааҕыллар. Өйдөөх диэн тыл өй тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар кэриэтэ баарын быһаарар. Өйдөөх ыт, өйдөөх да ат диибит.

Туох барыта икки өрүттээҕин курдук өй эмиэ икки өрүттээх. Өйдөөх уонна киһилии өйдөөх диэннэргэ арахсар. Өйдөөх диэн бары тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар сыһыаннаһар буоллаҕына, киһилии өйдөөх диэн этии өй хайысхата киһилии суолунан киһи быһыылаахтык баран иһэрин уонна киһиэхэ эрэ баарын быһаарар.

Өс диэн куһаҕан, ыһыллыы, тарҕаныы аата. Өс-санаа – куһаҕан санаа. Тыл-өс тарҕаныыта. Куһаҕан тыл, саҥа тарҕаныыта.

Өс, өстөөх, өстөнөр диэн тыллар киһиэхэ утары хайысхалаах өйү уонна бу өй уһун кэмҥэ дьайарын биллэрэллэр.

Өһүргэс диэн кыра аайыттан санаата табыллыбат киһи, бэйэтин туһунан улахан, үрдүк санаалааҕыттан сөбүлээбэттик, куһаҕаннык этиттэрдэҕинэ кыыһыран, куһаҕан санаата күөдьүйэн иһэрин биллэрэр. «Yүнэ-тэһиинэ суох», «Көҥүлүнэн барбыт» иитиилээх киһи ураты өһүргэс буолара аһара барыыны, сыыһа-халты туттууну элбэтэр.

Мин бэппин, үчүгэйбин диэн санаалаах киһи сыыһатын хаһан да билиммэт, сыыһаны оҥордоҕуна үчүгэйбин диэн санаата үгэс буолбута мэһэйдиириттэн, сүгүн көннөрүммэт киһи буолар. Маннык өйдөөх-санаалаах киһи сыыһатын таба этиттэрдэҕинэ, аны өһүөннээх буолар уратылаах. Сөбүлээбэтин, куһаҕаннык этиттэрбитин олус уһуннук умнубакка эрэйдэнэр.

Хайа да киһи хаһан даҕаны барыны-бары дириҥник, ымпыктаан-чымпыктаан билэр, куруук табаны оҥорор буолбатах, биири табыан, атыны сыыһыан сөп. Киһи киһиэхэ сыһыаныгар ордук тулуурдаах буолуу уонна «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини тутуһуу эрэйиллэр.

Киһи киһиэхэ сыһыаныгар «Киһини өһүргэтимэ», «Куһаҕаннык этимэ» диэн этиилэр бааллар. Бу этиилэр атын киһиэхэ куһаҕаны оҥорума, дьону куһаҕаннык саҥарыма, этимэ диэн биллэр өйдөбүллээхтэр. Анараа да киһи эйиэхэ үтүөнү баҕарбат санаата эйигин даҕаны тумнуо суоҕа диэн өйдөтөр. Өһүргэнии аһара барбытын кэнниттэн өһүөн үөскээн барара ордук куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.

Атын киһиэхэ куһаҕаны баҕарар санаа умнуллубакка уһуннук дьайыыта өһүөн диэн ааттанар. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка өһүөн маннык быһаарыллар. Өһүрбүтү умнубакка илдьэ сылдьан ситиһэр санаа, өһүөмчүлээһин. (1,134).

Уһуннук түһэр ардаҕы, самыыры өһүөн диэн ааттанар. Кырдьык даҕаны олус уһуннук, өһүөннээн, үлэни-хамнаһы атахтаан түһэр курдук, хас эмэ күнү быһа тохтообокко түһэр ардах баар буолар.

Өһүөннээх киһи диэн киһиэхэ куһаҕаны санаабытын умнубакка, олус уһуннук саныы сылдьар киһи аата. Бу киһи куһаҕан санаатын өр кэмҥэ кистээн илдьэ сылдьан үгэс оҥостунан баран хаһан эмэ тоҕоостоох кэм түбэстэҕинэ толорон кэбиһиэн сөп.

«Киһиэхэ куһаҕаны оҥорума», «өһүөннээмэ» диир сахалар киһи буолуу үөрэхтэрэ. Бу этии киһи санаата атын киһиэхэ дьайар күүһэ бэйэҕэ эмиэ дьайарын быһаарар. Өй-санаа үөрэҕэ быһаарарынан киһи куһаҕан санаата бэйэтигэр ордук улахан куһаҕаны, буортуну оҥоруон сөп. Киһи куһаҕан санаата олус элбэхтик хос-хос хатыланан кэлин үгэскэ, ийэ кутугар кубулуйдаҕына, хаһан эмэ бэйэтэ ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, аны бу куһаҕан санаатын толорон кэбиһиэн сөбө ордук улахан куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.

Бас-баттах, көҥүлүнэн барбыт иитиилээх эдэр дьон өһүөннэрэ букатын сиэри таһынан барар. Арыгы испит уолаттары өйдөтө сатаан арыгылыыр куһаҕанын туһунан кэпсии сатаабыт милииссийэ эдэр үлэһитин үлтү кырбаан өлөрүүгэ эдэрдэр өһүөннээһиннэрэ тиийэр буолла. (2,12).

Оскуола оҕолорун өһүөннэрэ сылтан-сыл эбиллэн, улаатан иһэр. Учууталлар оҕоҕо куһаҕан, оҕо сөбүлээбэт, абааһы көрөр сыанатын куттанан туруорбат буолан эрэллэр. Уол оскуолатыгар оҥостон анаан-минээн быһахтаах тиийэн куһаҕан сыананы туруорбут физика учууталын тоҕуста быһаҕынан анньыбыта биллэр.

Оҕо маннык быһыытын төрүт уус куһаҕан хааннаах диэн балыйар кыах суох. Бу буруйу оҥорор оҕолор үгүстэрэ кыахтаах, үчүгэй төрүттээх ыаллар оҕолоро буолар уратылаахтар.

Биир дьиэҕэ олорор ыаллыылартан, аҥардас дьахтар сибэкки атыылааһынынан дьарыктанар эбит. Онтон анараа ыал эр киһитэ улахан бизнесмен, бу дьахтары аанньа ахтыбат, халты көрө сылдьарыттан дьахтара өһүрэ сылдьыбыт.

Биирдэ дьахтар атыылыыр киоскатын чугаһыгар биир массыына эмээхсини түҥнэри көппүт уонна куотан, баран хаалбыт. Ол иннинэ эрэ дьахтар дьиэ таһыгар турар массыыналартан өһүрэр ыалын массыынатын иннэ улаханнык хомуллубутун көрбүт. Суол быһылаанын ырытыы, сибидиэтэллэри ыйытыы кэмигэр ыалын массыынатын ньүөмэрин этэн биэрбит.

Өһүөн аһара барыыта олоххо халыйыы, эдэр оҕолору иитэр үөрэх, өй-санаа таҥнары, төттөрү өттүгэр баран иһэрин илэ көрдөрөр.

Дьону кытта үлэлээһиҥҥэ улахан салайааччылар үгүс дьоҥҥо үтүөнү оҥорбокко куһаҕаны оҥордохторуна бэйэлэрэ олохторугар табыллан да олордохторуна оҕолоро, аймахтара соччо өнүйбэттэр, быстах суолга түбэһэллэрэ элбээн ахсааннара да аҕыйыыр, сорохторо улахан арыгыһыт да буолуохтарын сөп. Бу быһаарыыны улахан, биллэр салайааччылар оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин олохторун чинчийии, кэтээн көрүү дакаастыыр.

Үгүс дьоҥҥо үчүгэйи оҥорботох салайааччылар оҕолорун, сиэннэрин салгыы олохторо уустугурара, атын киһи куһаҕан санаата, бу киһиэхэ, бэйэтигэр да тиийбэтэҕинэ атыттарыгар, чугас дьонноругар син-биир тиийиэн сөбүн биллэрэр.

Киһи санаата олоххо көрсөр ыарахаттары тулуйар, кыра аайы мөлтөөн, сыппаан испэт күүстээх буолара ордук. Саха дьонун олохторун үөрэҕэр «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһооно баар. Утарар, бэриммэт, кыаттарбат, хотторбот, тулуйар санаа өһөс санаа диэн ааттанар уонна куһаҕан санаа буолбатах, үчүгэйэ ордук элбэх. Бу санаа аһара барбатаҕына киһини кыайыыга, ситиһиигэ тириэрдэр сүрүн күүс буолар. Дьиэ үрдүн тутан, уйан турар сүрүн мас аата өһүө диэн ааттанара киһиэхэ өһөс, өсөһөр майгы хайаан да наадатын быһаарар.

Өһүө диэн дьиэ үрдүн ыараханыттан кэдэйбэтигэр аналлаах утары өҕүллүүлээх мас ааттанар.

Дьиэ өһүөтэ үрүт уонна ыарахан даҥ баттааһыныттан кэдэйэн турара көстүүтүн мөлтөтөрүн тэҥэ, киһиэхэ сууллаары, алдьанаары гыммыт курдук өйдөбүлү биэрэр. Сахалар дьиэни тутууну былыр-былыргыттан баһылааннар дьиэ иһигэр киирдэххэ үчүгэй көстүүтэ киһи санаатын тупсарыыны үөскэтэрин сатыыллар эбит. Утары өҕүллүүлээх аналлаах маһы булан өһүө оҥорон уурдахха дьиэ иһин көстүүтэ тупсарын былыр үйэҕэ быһаарбыттар уонна өссө аналлаах дорҕоонноро сөп түбэһэр тылынан аат биэрэн ааттаабыттар.

Кэдэйэн биэрии диэн мөлтөөһүн, кыайбат буолуу, ыарырҕатыы, санаа түһүүтүн аата. Өһүө кэдэйиэ суохтаах. Кэдэйбит өһүө куһаҕан көрүҥнэнэр. Дьиэ үрдэ сууллан түһүөх курдук көстөр. Киһи маннык көстүүлээх дьиэҕэ тэһийбэт, санаатын баттатар, аанньа сынньаммат, тэһииркиир, санаата тохтообот.

Өһүө өсөһөн турар, ол иһин кэдэйбэт. Кэдэйэригэр утары өҕүллүүлээх буоларыттан кыратык кэдэйбитин биллэрбэт. Киһи санаата эмиэ өсөһөр күүстээх буоллаҕына эрэ киһи мөлтөөбөт, кэдэйэн биэрбэт, олох ыарахаттарын, үлэни-хамнаһы тулуйар күүстэнэр, кыайыыны ситиһэр кыахтанар.

Барыттан-бары санаабыт түстэ диэн арыгыга охтон, арыгыһыт буолан хаалар дьон билигин олус элбээтилэр. Бу дьон кыра эрдэхтэринэ атаахтык иитиллэн тулуурдара тиийбэтиттэн, өһөстөрө суоҕуттан арыгыга ыллараллар.

Айылҕа тымныытын тулуйарга киһиэхэ тулуурдаах буолуу, тымныыны утарар санаа, оннук күүс баар буолара ирдэнэр. Куруук тымныыга сылдьыахха, эти-сиини хамсатыахха, ититиэххэ оччоҕо киһи тымныыны тулуйа үөрүйэх буолар, тымныы кыаттарар. Сылааска сыта үөрэнэн, сымнаан биэрдэххэ тымныыны тулуйбат буолуу үөскүүрүн, онтон киһи этэ-сиинэ мөлтөөн ыарыыга ылларара элбиирин үгүстэр билэллэр.

Спортсменнар күүстээх, өһөс, туруулаһар санааланнахтарына эрэ ханнык эмэ ситиһиини, кыайыыны оҥорор кыахтаналлар. Бу санаа күүһүн бастыыры ситиспит спортсменнар олус үчүгэйдик билэллэр. Күрэхтэһэр киһи утарсааччытын хоторун туһугар аан маҥнай санаатынан хоттоҕуна эрэ кыайыыны ситиһиэн сөп. Утарар санаа өһөс санаа диэн ааттанар. Киһи өһөс санааланнаҕына эрэ олоҕор тугу эмэни ситиһэр кыахтанар. (3,72).

Туһаныллыбыт литература.

1. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

2. «Якутск вечерний» хаһыат. Кулун тутар 30 күнэ 2007 сыл.

3. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.