Өһөс санаа

Өһөс санаа диэн санаа күүһэ, кэннинэн кэхтибэт кыаҕа ааттанар.

Саха тылыгар «ө» дорҕоонтон саҕаланар тыллар эти-сиини кытта биир тутулуктаахтар. Холобур, өй, өс, өһөс, өһүөн, өбүгэ, өлүү. Бу тыллар эккэ-сииҥҥэ үөскүүр өйү, бу өй хайысхатын уонна эт-сиин туругун быһаараллар.

«Ө» дорҕоон уонна ыйар, хамсааһыны, хайысханы көрдөрөр «ый» дорҕоон холбостохторуна өй диэн тыл үөскүүр. Өй мэйиибитигэр үөскүүр буолан эт-сиин биир чааһын курдук ааҕыллар уонна ийэ кут өйүн-санаатын быһаарар, тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар баар.

Өс диэн куһаҕан, ыһыллыы, тарҕаныы, умуллуу аата. Өс-санаа — куһаҕан санаа. Тыл-өс тарҕаныыта. Куһаҕан тыл, саҥа тарҕаныыта. Өс диэн тылтан үөскүүр өстөөх, өстөнөр диэн тыллар утары хайысхалаах өйү уонна бу өй уһун кэмҥэ дьайарын биллэрэллэр.

Өһүргэс диэн кыра аайыттан санаата табыллыбат киһи, бэйэтин туһунан улахан, үрдүк санаалааҕыттан сөбүлээбэттик, куһаҕаннык этиттэрдэҕинэ кыыһыран, куһаҕан санаата күөдьүйэн иһэрин биллэрэр. «Yүнэ-тэһиинэ суох», «Көҥүлүнэн барбыт» иитиилээх киһи ураты өһүргэс буолан хаалара куһаҕан быһыылар аһара элбииллэригэр тириэрдэринэн ордук хомолтолоох.

Атын киһиэхэ куһаҕаны баҕарар санаа умнуллубакка уһуннук дьайыыта өһүөн диэн ааттанар. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка өһүөн маннык быһаарыллар. Өһүрбүтү умнубакка илдьэ сылдьан ситиһэр санаа, өһүөмчүлээһин. (1,134).

Өһүөннээх киһи диэн киһиэхэ куһаҕаны санаабытын умнубакка, олус уһуннук саныы сылдьар киһи аата. Бу киһи куһаҕан санаатын өр кэмҥэ кистээн илдьэ сылдьан баран хаһан эмэ тоҕоостоох кэм түбэстэҕинэ толорон кэбиһэр кыахтаныан сөп.

«Киһиэхэ куһаҕаны оҥорума», «өһүөннээмэ» диир сахалар киһи буолуу үөрэхтэрэ. Бу этии киһи санаата атын киһиэхэ дьайар күүһэ бэйэҕэ төттөрү эргийэн эмиэ дьайарын быһаарар. Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ быһаарарынан киһи куһаҕан санаата бэйэтигэр ордук улахан куһаҕаны, буортуну оҥоруон сөп. Киһи куруук саныы сылдьар куһаҕан санаата олус элбэхтик хос-хос хатыланан, үгэскэ, ийэ кутугар кубулуйдаҕына, хаһан эмэ бэйэтэ ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, бу куһаҕан санаатын аны бэйэтэ толорон кэбиһиэн сөбө ордук улахан куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.

Бас-баттах, көҥүлүнэн барбыт иитиилээх эдэр дьон өһүөннэрэ букатын сиэри таһынан барар кыахтанар. Арыгы испит уолаттары өйдөтө сатаан арыгылыыр куһаҕанын туһунан кэпсии сатаабыт милииссийэ эдэр үлэһитин үлтү кырбаан өлөрүүгэ өһүөннээһин тиийэр буолла. (2,12). Өһүөн аһара барыыта олоххо халыйыы, эдэр оҕолору иитэр үөрэх, өй-санаа таҥнары, төттөрү өттүгэр баран иһэрин көрдөрөр. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн улаатан эрэр оҕону иитиигэ хайаан да туттуллуохтаах, көрсүө сэмэй майгыны оҕоҕо иҥэриэхтээх үөрэҕи сэбиэскэй былаас кэнниттэн умнуу, хаалларыы содула буолан өһүөн аһара барар кыахтанна. Өһүөн аһара барыыта дьон өйө-санаата туруга суох буолуутун үөскэтэн, охсуһуу, этиһии, өлөрсүү элбииригэр тириэрдэр.

Киһи санаата олоххо көрсөр ыарахаттары тулуйар, кыра аайы мөлтөөн, сыппаан испэт күүстээх буоллаҕына эрэ олоххо ситиһиини оҥоруу табыллар. Утарар, бэриммэт санаа өһөс санаа диэн ааттанар уонна куруук куһаҕан буолбатах, үчүгэйэ ордук элбэх. Бу санаа аһара барбатаҕына киһини кыайыыга, ситиһиигэ тириэрдэр сүрүн күүс буолар.

Дьиэ үрдүн тутан, уйан турар сүрүн мас аата өһүө диэн ааттанар. Бу мас тоҕо өһүө диэн буолла? Өһүө диэн дьиэ үрдүн, халыҥ даҥын ыараханыттан кэдэйбэтигэр аналлаах утары өҕүллүүлээх мас ааттанар.

Дьиэ өһүөтэ үрүт уонна ыарахан даҥ баттааһыныттан кэдэйэн турара көстүүтүн мөлтөтөрүн тэҥэ, киһиэхэ сууллаары, алдьанаары гыммыт курдук өйдөбүлү биэрэр. Сахалар дьиэни тутууну былыр-былыргыттан баһылааннар дьиэ иһигэр киирдэххэ үчүгэй көстүүтэ киһи санаатын тупсарарын үөскэтэри сатыыллар эбит.

Утары өҕүллүүлээх аналлаах маһы булан өһүө оҥорон уурдахха дьиэ иһин көстүүтэ тупсарын былыр үйэҕэ быһаарбыттар эбит уонна аналлаах, дорҕоонноро сөп түбэһэр, өйү-санааны иҥэриммит тылынан аат биэрэн ааттаабыттар.

Өһүө өсөһөн турар, ол иһин кэдэйбэт. Кэдэйэригэр утары өҕүллүүлээх маһы анаан-минээн булан ылан өһүө оҥороллоруттан кэдэйбитин биллэрбэт. Киһи санаата эмиэ өсөһөр, утарылаһар күүстээх, өһөс санаалаах буоллаҕына эрэ киһи мөлтөөбөт, кэдэйэн биэрбэт, олох ыарахаттарын тулуйар күүстэнэр, кыайыыны ситиһэр кыахтанар. Киһиэхэ өһөс санаа баара туһалаах эрэ буолар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалары мөлтөтөр, суох оҥорор, симэлитэр сыалларыттан “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн кэлэр көлүөнэлэри өйдөрүн-санааларын бөҕөргөтөргө аналлаах өс хоһоонун куһаҕан өйдөбүллээх диэн туората, туттубат буола сылдьыбыттара. Билигин саҥа, ырыынак, киһи бэйэтиттэн ордук тутулуктаах олоҕор бу өс хоһоонун хас биирдии төрөппүт оҕотун иитиигэ туһанара ирдэнэр.

Барыттан-бары санаабыт түстэ диэн арыгыга охтон, арыгыһыт буолан хаалар дьон кэлин кэмҥэ олус элбээтилэр. Бу дьон кыра эрдэхтэринэ атаахтык иитиллэллэриттэн тулуурдара, күүстээх санаалара тиийбэтиттэн, өһөстөрө суоҕуттан арыгыга ордук түргэнник ыллараллар, арыгыта суох сатаммат курдук турукка киирэллэр, арыгы испэккэ эрэ кыайан сылдьыбаттар. Тулуурдаах, күүстээх, өһөс санаалаах киһи арыгыны аһара испэт, туттунар кыаҕа улаатар.

Билигин соҕурууттан тарҕанан, тэнийэн иһэр наркотик, наркоман буолбат туһугар киһиттэн өссө ордук тулуурдаах буолууну эрэйэриттэн эдэрдэр өссө өһөс буолуулара эрэ быыһыыр кыахтаах. Эдэрдэр өһөс, тулуурдаах буолуулара өссө улаатан биэрэрин олох көрдөбүлэ ирдиир.

Айылҕа тымныытын тулуйарга киһиэхэ тулуурдаах буолуу, тымныыны утарар санаа, оннук күүс хайаан да наада. Куруук тымныыга сылдьыахха, эти-сиини хамсанан ититиэххэ, оччоҕо киһи тымныыны тулуйа үөрүйэх буолар, буор кута сайдар, тымныы кыаттарар. Сылааска сыта үөрэнэн, сымнаан биэрдэххэ тымныыны тулуйбат буолуу үөскүүрүн, онтон этэ-сиинэ мөлтөөн ыарыыга ылларара элбиир.

Спортсменнар күүстээх, өһөс, туруулаһар санааланнахтарына эрэ ханнык эмэ ситиһиини, кыайыыны оҥорор кыахтаналлар. Күрэхтэһэр киһи утарсааччытын хоторун туһугар аан маҥнай санаатынан хоттоҕуна эрэ кыайыыны ситиһэр кыахтанарын биллэххэ, туһаннахха табыллар.

Санаа күүһэ өһөс санаа диэн ааттанар. Санаа күүһүн спортсменнары тэҥэ, дьон бары туһаналлар. Олоххо хаһан баҕарар ыарахан, киһиттэн ураты тулуурдаах, өһөс буолууну эрэйэр түгэннэр тиийэн кэлиэхтэрин сөп. Санаа күүһүн сайыннаран олоххо туһаннахха салгыы сайдар кыах үөскүүр.

Утарсар санаа өһөс санаа диэн ааттанар. Киһи өһөс санаалаах буоллаҕына эрэ олоҕор тугу эмэни ситиһэр, олох араас ыарахаттарын кыайар кыахтанар. «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн былыргы өбүгэлэр үөскэппит өс хоһооннорун дириҥник сыаналаан олоххо, оҕолору иитиигэ туһаныы ирдэнэр.

Сэбиэскэй былаас бэлэмҥэ үөрэппит олоҕо суох буолбута ыраатта. Билигин олох уларыйан киһиттэн бэйэтиттэн ордук улахан тутулуктаммытын кэнниттэн бэйэ өйүн-санаатын сайыннарыы, күүһүрдүү инники күөҥҥэ таҕыста. Бу былыргы өс хоһоонун кытаанахтык тутустахха, өс хоһоонун ыйыытынан оҕолору ииттэххэ эрэ кэлэр көлүөнэлэр санаалара туруктаах, кыайыы диэки хайысхалаах буола улааталлар, омук сайдар, үүнэр кыахтанара хааччыллар. (3,23).

Туһаныллыбыт литература.

1. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта.- Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994. – 264 с.

2. «Якутск вечерний» хаһыат. Кулун тутар 30 күнэ 2007 сыл.

3. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. - 108 с.