Өһөс буолуу

Өһөс буолуу диэн киһи тугу эмэ ситиһэригэр тириэрдэр туһалаах хаачыстыбата ааттанар.

Сахалар киһи майгынын олус дириҥник үөрэппиттэр. Кинилэр омук мөлтөөбөккө салгыы сайдан иһэрин туһугар эдэр көлүөнэ дьону, бэйэлэрин оҕолорун киһилии өйгө-санааҕа, үрдүк көрдөбүллээхтик үөрэтэр туһалааҕын куруук бэлиэтииллэр. Бу үөрэтии сүрүн өйдөбүлэ саха киһитэ барыта билэр «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонугар түмүллэ сылдьар.

Бу өс хоһоонун дириҥ өйдөбүлүнэн саха киһитин оҕото төрөппүтүнээҕэр бары хаачыстыбалара барылара ордуохтааҕын быһаарара буолар. Kэлэр көлүөнэлэрэ олоххо ордук дьоҕурдаах, кыайыылаах-хотуулаах буола улаатыахтарын баҕарар төрөппүттэр куруук туттар өстөрүн хоһооно буолар. Бу өс хоһооно оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүтэ тугу сатыырын, туохха үөрэммитин барытын баһылаан баран, салгыы баран, үүнэн, аһара сайдыахтааҕын бигэргэтэр этии буолар.

Оҕолору, кэлэр көлүөнэ дьону иитиигэ «социализм» саҕана сыыһа хайысханы, сымнаҕас суолу тутуһуу буолбута билигин ырыынак кэмэ кэлбитигэр дьэ билиннэ. Ырыынак кэмэ кэлэн, туох барыта киһиттэн бэйэтиттэн эрэ тутулуктааҕа тирээн кэлбитигэр, кыайа-хото тутан үлэлиир-хамныыр дьон олус аҕыйахтара биллэн таҕыста.

«Социализм» кэмигэр салайааччы эппитин утары эппэккэ эрэ, тук курдук толорор дьон ордук сыаналанар этилэр. Кыра омуктары улахан, элбэх ахсааннаах омукка буккуйан симэлитэр туһугар бу омук дьонун өйдөрүн-санааларын мөлтөтүү былааннаахтык ыытыллара. Оччотооҕу кэмҥэ сахалар ити өс хоһоонноро куһаҕан өйдөбүллээх, ыарахан майгылаах киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга ыҥырар диэн этэллэрэ. Сымнаҕас, үтүө олоххо кытаанах майгылаах, өһөс дьон наадалара суохтар диэн этэллэрэ. Бу «куһаҕан» өйдөбүллээх өс хоһоонун букатын да умуннарарга дьулуһаллара.

Ордук бу өс хоһоонун үрдүгэр аныгы нууччалыы үөрэҕи сыҥалыы сатааччылар түһэллэр. Кинилэр саха дьоно көҥүл, күүстээх, тулуурдаах уонна дьулуурдаах, өһөс санаалаах буоллахтарына бэйэлэрин көҥүллэрин ордук туруулаһан көмүскүөхтэрэ диэн куттана саныыллара ураты сөптөөх. Саха киһитэ бэйэтин билинэн, үөрэҕи-билиини иҥэриннэҕинэ, ким-кими салайар буоларын быһаарыан, өйө-санаата ордук сайдыан сөп.

Дьон үгүстэрин өйдөрүгэр-санааларыгар кыараҕас холлороон бүтүүтүгэр олус сырдык баар буолуута иҥэн сылдьар. Үөрэхтээхтэр манныкка маарынныыр көстүү оҕо төрүүрүгэр көстөр бэлиэ дииллэр. Оҕо төрүүрүгэр холлорооҥҥо ыгыллан, тулуйан, кэтэһэн эмискэ сырдыкка тахсан кэлиитэ итинник көстүүнү өйүгэр-санаатыгар иҥэрэр, бу көстүү үөскүүрүгэр олук буолар. Холлороону уонна холлороон бүтүүтүгэр сырдык уоту дьон өлөллөрө кэллэҕинэ түүллэригэр эмиэ көрөллөрө биллэр.

Kэлин кэмҥэ дьахталлар доруобуйалара биллэрдик мөлтөөн кыайан айылҕаларын курдук оҕоломмот буолан иһэллэр. Үгүс дьахталлар кыайан оҕоломмокко кесарево сечение оҥорон оҕону ороон таһаардахтарына, оҕо өйүгэр эмискэ сырдыкка тахсан кэлиитэ холлорооно суох буолар эбит. Олус соһуччу, холлорооҥҥо кэтэһиитэ, ыгыллыыта суох, суос-соҕотохто олус сырдык буола түһүүтэ бу оҕолор өйдөрүгэр хатанан хаалара бэлиэтэнэр.

Дьахталлар доруобуйалара мөлтөөбүтүн тэҥэ тулуурдара суох буолан төрүүр ыарыытын кыайан тулуйбакка оҕону быһа ороон ылыы ньыматыгар тиийэллэрэ элбиир. Эдэр дьон тулуура суох, киһи быһыытын аһара бара сылдьаллара эмиэ эбиллэр. Тулуура суохтан дьон өйдөрө хамсыыра, көтөрө, баайыллара эмиэ тутулуктаах. Онтон өйө көппүт киһи – иирбитэ дуу, итирбитэ дуу биллибэт, тугу баҕарар оҥоруон сөп.

Тулуура суох киһи — сүрэ мөлтөх. Онтон сүр киһи куттарын холбуу тута сылдьар күүс. Сүрдээх буолуу — тулуурдаах буолуу. Саха дьонун олохторун үөрэҕэ олус тулуурдаах, дьулуурдаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга аналланар уонна «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс»,- диэн диэн өс хоһоонунан этиллэр.

Оҕо төрүүрүгэр холлорооҥҥо ыгыллыыта, кэтэһиитэ тулуура үөскүүрүгэр аан маҥнайгы үөрэтии көрүҥэ буолар. Эрэйдэнэн, ыараханнык төрөөбүт оҕолор холлорооҥҥо ыгыллан, хаһан бүтэрин олус өр кэтэспиттэрин психолог Рон Хаббард (ааҥл. Ron Hubbard) булан бэлиэтээбитэ биллэр.

Киһилии киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы олус уустук уонна ыарахан үлэ. Киһи оҕотун бэйэтэ хайдах олоҕунан олорбутун курдук олортоҕуна, иитиллибитин курдук ииттэҕинэ уонна үөрэтиллибитин курдук үөрэттэҕинэ бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах киһи оҥорор. Ити иһин былыргы олох туруктаах кэмигэр, араас революциялар уонна перестройкалар буолбат кэмнэригэр саха дьоно оҕолорун иитэллэригэр бэйэлэрин олохторун холобурдара, үгэстэрэ толору сөп түбэһэллэрэ.

Революция кэнниттэн дьадаҥы дьон бэйэлэрин оҕолорун үөрэхтээх киһи оҥороорулар ыарахан илии үлэтин сөбүлээбэт гына үөрэтэн кэбистилэр. Саҥа, үчүгэй олоҕу тута охсоорулар, «Мин олоҕум куһаҕан, ыарахан этэ»,- диэн төрөппүт бэйэтин олоҕор, үлэлээбит үлэтигэр оҕотун үөрэппэт буолбута. Оҕо төрөппүтүн олоҕун ситэ билбэтэ сайдан барбыта. Саҥа олоҕу тутуохтаах эдэрдэр урукку олох үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын барытын быраҕан, суох оҥорбуттара. Социализмы тутуохтаах кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолуута ити курдук сайдыбыта.

Төрөппүт оҕотун бэйэтин олоҕуттан атын олохтоох буоларга үөрэтэн улаатыннарара ураты уустук. Аныгы сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕин өйдөбүллэринэн туһаннахха соччо кыаттарбат үөрэх буолуон сөп. Оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ уонна үөрэтиигэ хайаан даҕаны төрөппүт үтүгүннэрэн, батыһыннаран биэриитэ наада. Төрөппүт бэйэтин оҕотугар аан маҥнай бэйэтин олоҕун, үлэтин-хамнаһын үөрэтэн баран, салгыы саҥа олоххо бэлэмниирэ, онно үөрэтэрэ оруннаах. Оччоҕо кэлэр көлүөнэ дьон өйдөрө-санаалара туруктаах, тирэхтээх буолар.

Айылҕа аһара тымныылаах, өҥүрүк куйаастаах, хара тордох курдук саба түһэр үөннээх-көйүүрдээх сиригэр олохтоох дьон ураты тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс майгылаах буоллахтарына эрэ олоҕу киһилии олорор кыахтаналлар. Өссө тугу эмэни оҥорор, ситиһэр буоллахха, өссө өһөс буолуу көрдөнөр. Өһөс буолуу Айылҕа тутаах көрдөбүлэ. Хас эмэ сүүһүнэн сыллар усталарыгар ити ыарахаттары кытары туруулаһан, охсуһан саха дьоно өһөс, тулуурдаах, дьулуурдаах майгыламмыттар.

Өһөс майгылаах киһи ылыммыт сыалын ситиһиигэ дьулуурдаах, дьаныардаах буолар. Итини тэҥэ өһөс майгы киһи тулуурдаах буоларын эмиэ бэлиэтиир. Туох эмэ ыараханы тулуйар наадаҕа өһөс майгы хайаан да наада. Арай киһи майгынын биир уратытынан буоларынан сибээстээн аһара баран хаалбата эрэ киһиттэн ирдэнэр.

Өһөс буолуу аһара бардаҕына ньоҕой диэн ааттанар. Сахалар бэлиэтииллэринэн ньоҕой майгы бэйэҕэ сыһыаннаах сыалы ситиһэргэ ураты туһалааҕын таһынан, атын дьону кытта тапсарга, бииргэ үлэлииргэ аһара ыарахан. Ньоҕой майгы өссө аһара барыыта ньоҕойдоһуу диэн эбиискэ өйдөбүллэнэр. Киһи бэйэтин кыаҕын, күүһүн билиммэт буолуута аһара баран ньоҕойдоһууну таһаарар.

Дьон-аймах бииргэ олорууларыгар хайаан даҕаны тутуһуллуохтаах бэрээдэги билии уонна толоруу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр тутаах көрдөбүллэр буолаллар. Билигин Россия демократия сокуоннарын тутуһарга үөрэнэ сатыыр. Урукку хараҥа империя үйэлэрин саҕаттан олохсуйан хаалбыт, тойон былааһа диэн өйдөбүл, саҥа сокуон былааһа киириитин туормастыы сатыыр. Олох сайдан иһиитэ иннин диэки баран иһэринэн ити хаалбыт өйдөбүллэр умнуллан иһиэхтэрин сөп этэ. (1,57).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.