Көҥүлүнэн барыы

Көҥүлүнэн барыма диэн сахалыы таҥара, өй-санаа үөрэҕин хааччаҕа ааттанар.

Уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэр «Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат» диэн киэҥник биллэр этии баар. Бу этии дириҥ суолтатын билинии уонна олоххо хайаан да тутуһуу эдэрдэр киһилии быһыылаах буола иитиллэн, улаатан, бэрээдэктэрэ тупсан омук сайдарыгар, ахсаана эбиллэригэр тириэрдэллэрин быһаарар.

Бу этии сахалар өй-санаа үөрэҕин былыр-былыргыттан дириҥник үөрэппиттэрин, баһылаабыттарын биллэрэр. Өй-санаа көҥүлүнэн баран сайыннаҕына Үөһээ дойдуга тардыһар күүһүттэн, тугу оҥороругар барытыгар аһара барар кыахтанарыттан этин-сиинин хаалларар, быраҕар кэмҥэ тиийэн хааларыттан, бу этии дьону сэрэтэр, харыстыыр аналлаах.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн аан бастаан куһаҕан диэн тугун чуолкайдык арааран биллэҕинэ, олору оҥорбот буоларыгар үгэс үөскээн олохсуйар. Тура сатыырыттан дөлбү түһэн «айыкка» буоллаҕына оҕо сэрэнэрэ эбиллэр, тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыттаҕына, итии тэриллэртэн ордук сэрэхтээх буолара күүһүрэр.

Оҕо кыра, өйө-санаата ситэ сайда илигинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбакка, бу кэмҥэ хайата ордук бэйэтигэр туһалааҕын оҥорон иһэр кыахтаах. Төрөппүттэр көрө-истэ сылдьан кыра оҕолоро куһаҕаны оҥорон истэҕинэ тохтотон, атыҥҥа, үчүгэйи оҥорууга арылдьытан иһэллэрэ наада. Оройугар буору кутар уолу хайа баҕарар төрөппүт тохтотор, «Бу куһаҕан, маннык оҥорума», - диир. Оҕото буору оройго кутар кырдьык куһаҕан эбит диэн билэр буолар, ол иһин аны ити куһаҕан саҥаны айыыны оҥорбот кыахтанар.

Куһаҕан диэн тугун оҕо билэр буолуута куһаҕаны оҥорорун аҕыйатар, суох оҥорор. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо билэр, оҥорбот буоллаҕына, үчүгэйи оҥорор кыаҕа элбиирин быһаарар.

Көҥүлүнэн барыы диэн оҕо тугу санаабытын, тугу баҕарбытын барытын оҥорон иһэрин аата. Төрөппүт оҕотун ситэ көрбөккө-истибэккэ куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтоппокко, соннук оҥорон иһэрэ эбиллэн, үгэскэ кубулуйан хааллаҕына, куһаҕан майгылаах, быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Оҕо өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ, ол аата ийэ кута иитиллэр кэмигэр өйүгэр-санаатыгар үгэстэр олус түргэнник үөскээн ууруллан, иҥэн иһэллэр. Бу үөскээбит үгэстэр киһини үйэтин тухары улаханнык уларыйбакка эрэ салайа сылдьаллар. Кыра эрдэҕинэ көҥүлүнэн бара үөрэммитэ үгэс буолан иҥнэҕинэ, куруук көҥүлүнэн барар майгыланан хаалара арыгы истэҕинэ биллэн кэлэн сыыһа-халты туттунарын үксэтэн олоҕор уустуктары үөскэтэрэ элбиир.

Улахан, бэйэтин өйө-санаата сиппит киһи көҥүлүнэн барыыта уонна кыра оҕону иитиигэ көҥүлүнэн ыытыы улахан уратылаахтарын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар.

Улахан киһи өйө-санаата оҕо өйүттэн биллэр уратытынан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ үөрэммитэ уонна ону олоҕор туһанар кыахтааҕа, ол аата куһаҕан быһыылары арааран билэриттэн олору оҥорбото буолар. Улахан киһи олоҕор, атын дьону кытта сыһыаныгар хаһан баҕарар тохтотунар, туормастанар күүһүн туһанарыттан сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр.

Оҕо өйүгэр-санаатыгар үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ билэн араарбатыттан хайалара оҥорорго дөбөҥүн, эрэйэ суоҕун, субу кэмҥэ бэйэтигэр туһалааҕын булан оҥорор. Куһаҕан быһыылар үчүгэйи, туһалааҕы оҥорордооҕор быдан судургулар, өссө оҕо өйүн-санаатын сүүйэр, тардар уратылаахтарынан ордук туһалаах курдук көстөллөрүттэн, оҕо олору урутаан уонна элбэхтик оҥорор кыахтанар. Кумаҕынан ыһыахтыыр оҕоҕо үчүгэй, интэриэһи үөскэтэр эрээри, ону-маны, киһини ыһар куһаҕан диэни арааран билэригэр үөрэтии хайаан да эрэйиллэр.

Өйү-санааны ордук күүркэтэр, харчыга оонньонор автомат оонньуулара оҕоҕо интэриэһи үөскэтэллэрэ күүстээҕинэн кыра эрдэхтэриттэн оонньуу үөрэммит оҕолор түргэнник ылларан хаалыыларын үөскэтэрэ, оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоҕор сатаан туһанар буолуор диэри көрүүгэ-истиигэ, хааччахха наадыйарын биллэрэр.

Саха дьоно олус былыргы кэмнэртэн ат көлөнү иитэн, айааһаан миинэр миҥэ, көлүнэр көлө оҥостон туһаналлар. Ат өйө түөртээх оҕо өйүгэр тэҥнэһэр диэн этии баар. Ат көлөнү иитии уонна айааһаан үлэҕэ үөрэтии кыра оҕону иитиигэ маарынныыр өрүттэрдээҕин иһин бэрээдэгэ суох оҕону «Үүнэ, тэһиинэ суох барбыт» диэн ааттыыллар уонна «Үүнэ, тэһиинэ суох барыы» эдэр киһиэхэ букатын табыллыбатын биллэрэллэр. Үүн, тэһиин диэн аналлаах хааччахтары үөскэтэр, барар суолу таба булларар, ол иһин оҕону үөрэтиигэ туттуллара табыллар.

Тэрис уонна тыл үөрэхтээхтэрин "айыыларын үөрэҕэ" киһи билбэтин, оҥорботун оҥорор дьону күөртүүрүнэн, «айыы үчүгэй» диэн этиилэрэ эдэрдэри үөрэтиигэ сыыһаларын туһунан «Чолбон» сурунаал суруйар. Төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын туруктаах оҥорууга кыһамматтарыттан, итэҕэл, таҥара үөрэҕин туһатын өссө билэ иликтэринэн туһанан Тэрис ыаллар баар-суох оҕолорун өйдөрүн-санааларын «айыы үчүгэй» диэн буккуйан сыыһа-халты туттуналларын элбэтэр.

С.Тихонова «Я выбираю счастливую жизнь» диэн үлэтигэр таһыччы киһи өйүн-санаатын дьоҥҥо тарҕатар. Киһилии киһи өйө-санаата сыыһатын дакаастыы сатыыр. Биир эмэ киһи аһара сайдыбыта, байбыта элбэх дьоҥҥо туһаны аҕалбатын автор билэ да сатаабат. Дьон бары, үгүс өттүлэрэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн биир тэҥник сайдыыны ситиһиилэрэ эрэ омук барыта сайдыытыгар тириэрдэр кыахтааҕын автор билиммэт.

Кинилэр оҕону кыра эрдэҕиттэн киһиргэтэн, тугу талбытын, баҕарбытын, өйүгэр туох көтөн түспүтүн оҥорон иһэригэр ыҥыраллар. Кинилэр үөрэхтэрэ атын дьон баалларын аахсыбат аһара баай дьон оҕону иитэр үөрэхтэригэр кубулуйан хаалар.

«Баай дьон уһун үйэлэрэ суохтар» диир сахалар үөрэхтэрэ. Бу үөрэх этиитэ оҕону иитиигэ быһаччы сыһыаннааҕын «Кут-сүр үөрэҕэ» быһаарар. Баай дьон оҕолорун иитиигэ кыра эрдэхтэринэ туохха да хааччахтаабакка «Көҥүлүнэн ыытан», бары баҕарбыттарын оҥороллорун хааччыйаллара, улаатан баран сыыһа-халты туттунууга түбэһэллэрин үксэтэрэ олохторо кылгыырыгар, арыгыһыт, наркоман буолууларыгар тириэрдэрэ элбэх.

Аан дойдуга биллэр дьонтон барыларыттан ураты, таһыччы дьону иитиини, үөрэтиини В.И.Ленин уонна А.Гитлер үөрэхтэрэ баһылаан салайбыта. В.И.Ленин саҥа олоҕу, урут суоҕу саҕалаары уруккуну, дьон барыта тутуһан кэлбит олохторун үөрэҕин барытын үлтү сынньан уларыта сатаабыта үс көлүөнэ дьон олохторунан боруобаланан көрөн баран сыыһата биллэн, урукку оннугар төнүннэҕинэ эрэ табыллара дакаастанна.

Таһыччы дьону сайыннара, өрө тута сатаабыт А.Гитлер, биһиги олус уратыбыт, омуктартан барыларыттан өйдөөхпүт, Германия улуу дойду, Аан дойдуну биһиги эрэ баһылыахтаахпыт диэн аһара күүскэ, сиэри таһынан баран ылсыспытын атын омуктар бары көмөлөөн оннун булларбыттара.

Дьонтон ураты буола сатааһын, дьон оҥорботторун оҥоруу хаһан да үчүгэйгэ тириэрдибэт. Аһара үчүгэйгэ кубулуйуу үчүгэй уонна куһаҕан эргийэн биэрэр кэмнэригэр аһара куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара иэстэбил улаатыытыгар тириэрдэр. Аһара баайдар, ыраахтааҕы аһара үчүгэй, баай-мааны олохторо өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн тосту уларыйан, бэйэлэрэ улахан репрессийэҕэ түбэспиттэрэ. Ол кэмҥэ сөбүгэр, дьоҥҥо үтүө сыһыаннаах баайдар олохторо уларыйбакка хаалбытын умнубатахпытына табыллар.

Улаатан иһэн ханнык да хааччаҕы, бобууну-хаайыыны билбэтэх оҕо өйө-санаата «Көҥүлүнэн барыы» өйүгэр-санаатыгар иитиллэр. Көҥүлүнэн барыыны суох оҥорууга көмөлөһөөччү Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ буолар. Бу таҥараны көҥүлүнэн барыахтарын баҕалаахтар соччо сөбүлээбэттэр эрээри олохторугар сыыһа-халты туттунууга түбэһэн баран биирдэ хомойоллор. Арыгы иһэн баран аһара түргэнник массыынанан айаннаан абаарыйаҕа түбэһии кэнниттэн, «Оо, арыгы испэтэҕим буоллар» диэн хомолто кэлэрэ, хойутаабыт кэмсиниини биллэрэр.

Оҕо өйө-санаата көҥүлүнэн барара, баҕарбытын хоту сайдара табыллыбат, дьон бииргэ олорууларын үөрэҕэр сөп түбэспэт быһыы буолар. Төрөппүттэр оҕолорун туһугар кыһананнар кыра эрдэҕиттэн аһара барар өйүн-санаатын салайан, хааччахтаан аан маҥнай киһи буолууну ситиһэргэ, киһилии быһыыланарга иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ ордук туһалаах. (1,42).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.