Кунанбаев Абай

Абай (Ибраги́м) Кунанба́ев (каз. Абай Құнанбайұлы ) — хаһаах бэйиэтэ, композитора, сырдатааччыта, бөлүһүөгэ, уопсастыба диэйэтэлэ, хаһаах литэрэтиирэтин төрүттээччи, кини бастакы классига.

ХIХ үйэ бастакы аҥаарыгар 1845 сыллаахха оччолорго киэҥник биллэр Кунанбай Оскенбаев диэн баай дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Аҕатыттан эр киһиэхэ бэриллэр бары үтүө хаачыстыбаларын : сыалы-соругу ситиһэр кытаанах санаалаах, киһилии киһи буолууну уонна туохха барытыгар кырдьыктаахтык, сиэрдээхтик сыһыаннаһыы холобурун иҥэриммитэ. Саха сиригэр курдук олус ыарахан, хас да хос батталга олорор баттыгастаах хараҥа кэмҥэ олорбута. Ол да буоллар, сытыы-хотуу барыны бары билиэн баҕалаах Абай оҕо сааһыттан төрөөбүт төрүт тыл кэрэтин, кини ойуулуур-дьүһүннүүр кыаҕын биһирээн, умсугуйан улааппыта. А.Кунанбаев Казах литературатын устуоруйатыгар хатыламмат ураты талааннаах хоһоонньут буоларын таһынан, норуотун баай тылын, фольклорун, ырыатын-хоһоонун, этнографиятын үөрэтэн норуотун сырдыкка сирдээбит-салайбыт улуу бөлүһүөк буолар.

1980 сыл балаҕан ыйын 15 күнүгэр Казахскай ССР-га Саха литературатын Күннэрэ аһыллыытыгар саха народнай суруйааччыта С.П.Данилов үөрүүлээх быһыыга-майгыга эппит тылыттан: «Хас биирдии норуот бэйэтэ туспа историческай суоллаах-иистээх, бэйэтэ дьылҕалаах. Ол гынан баран, ону кытары сэргэ, биһиги норуоттарбыт олохторугар сөҕүмэр да дьүөрэлии буолуу уонна маарыннаһыы бааллар. Ылан көрүөххэ сөп, холобур, биһиги литератураларбытын. Бэйэтин фольклору кытары быстыспат сибээһинэн, баайдарга уонна тойотторго эйэлэспэт өһүнэн-сааһынан, төрөөбүт норуотун дьылҕатын туһугар кыһаллар сытыырхайбыт санаатынан биһиги суругунан литературабыт бастакы саҕалааччыта Алексей Кулаковскай эһиги улуу Абайгытыгар олус чугасаһар. Кинилэргэ икиэннэригэр биир үрдүк холобур итиэннэ биир улуу таптал баара – ол нуучча классическай литературата. Абай Кунанбаев Пушкин «Евгений Онегиныттан» быһа тардыыны уонна Лермонтов хоһооннорун казах тылыгар аан бастакынан тылбаастаабыта, биһиги Кулаковскайбыт бэйэтин литературнай айымньытын «Пушкин поэзиятын сүрүн ситиһиилэрэ» диэн ыстатыйаттан уонна Лермонтов «Демоныттан» сахалыы тылбаастааһынтан саҕалаабыта».

Казахскай ССР суруйааччыларын сойууһун ыҥырыытынан Казахстаҥҥа Саха литературатын күннэригэр Саха суруйааччыларыттан эдэриттэн кырдьаҕаһыгар тиийэ 28 кыттааччы ыалдьыттаатылар. Бырааттыы республикаҕа бу Күннэри ыытыы – биһиги Сахабыт сиригэр улахан культурнай событиенан буолбута. Барыах иннигэр биһиги икки хаһыаппыт буолаары турар Күннэри киэҥник сырдаппыттара, казах прозаиктарын, поэттарын айымньыларын тылбаастаан ситимин быспакка бэчээттээбиттэрэ. Балаҕан ыйын 15 күнүгэр сарсыарда биһиги делегациябытын аан бастаан Казахстан Суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын бастакы сэкирэтээрэ Джубан Мулдагалиев приемнаабыт. Ол кэнниттэн В.И.Ленин пааматынньыгар уонна 28 гвардеец-панфиловец ааттарынан пааркаҕа, Албан Аат мемориалыгар сибэккилэри ууруу буолбут. Онтон делегация Казахстан Коммунистическай партиятын Киин Комитетын сэкирэтээрэ Камалиденов З.К. приемугар сылдьыбыттар. Таб Камалиденов Казахскай ССР экономикатын уонна культуратын туһунан сиһилии кэпсээтэ, оттон Саха сирин туһунан билиһиннэриини биһиги делегациябыт салайааччыта Софрон Данилов оҥорбут. Куорат киинигэр улахан кинигэ баһаара тэриллибит, саха поэттара тыл эппиттэр, хоһооннорун аахпыттар, мустубут дьон саха прозаиктарын итиэннэ поэттарын казахтыы тылбаастанан сабыс-саҥа тахсыбыт «Өлүөнэ долгуннара» уонна «Тыа суугуна» диэн ааттаммыт бэртээхэй кинигэлэри хамаҕатык атыыласпыттар. Киэһэтигэр толору дьонноох Опера уонна балет Абай аатынан государственнай академическай театрыгар Казахстаҥҥа Саха литературатын күннэрин аһыллыытын үөрүүлээх мунньаҕа буолбут.

Казах норуота билигин улуу Абай Кунанбаев сырдык аатын үрдүктүк тутар, литературнай нэһилиэстибэтигэр харыстабыллаахтык сыһыаннаһар,кэнчээри ыччатын кини курдук бэриниилээх, бигэ эрэллээх үлэһит дьон буолуҥ диэн иитэр,  үтүө аатын үйэлэр тухары үйэтитэр.

Туһаныллыбыт литература:

1.      С.П.Данилов. Сүгүрүйэбит эйиэхэ, Казах сирэ! Хотугу сулус. 1981.

2.      Кынаттаах Тулпар дойдутугар. Хотугу сулус 1981.