Айылҕа бэйэтин ыраастанар

Айылҕа бэйэтин ыраастанар диэн кэмэ кэллэҕинэ айылҕаҕа уу эбиллэн сири-дойдуну сууйан ыраастааһына ааттанар.

Айылҕаҕа туох баар барыта, олус кыратыттан саамай улаханыгар диэри, тыыннааҕыттан, тыыннааҕа суоҕуттан тутулуга суох, бука барылалара ыйааһын хараҕын курдук тэҥнэһии сокуонугар олоҕуран оннуларын булуммуттар, айыллыбыттар уонна оҥоһуллубуттар. Айылҕа тэҥнэһиитин сокуонун сүрүн тутулугунан, ханнык эрэ хамсааһын эбэтэр ханна эмэ аһара барыы таҕыстаҕына, ол эбэтэр уларыйдаҕына, онно сөп түбэһэр эппиэттиир хамсааһын утары өттүттэн хайаан даҕаны баар буолар. Айылҕа урукку туруга кыратык эмэ уларыйдаҕына, ону көннөрөргө аналлаах хамсааһыннар эмиэ утары өттүттэн үөскээбитинэн бараллар.

Сир үрдүгэр былыр-былыргыттан үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын аҥар өттүгэр хамсатыы, ол аата сэти үөскэтии сиргэ, дьон олоҕор алдьархайдар тахсыыларыгар тириэрдэр кыахтааҕын үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон-аймах өйдөөн-санаан олоҕу эйэлээхтик олороллоро ирдэнэр кэмэ кэлэн иһэр.

Айылҕа бэйэтин бэйэтэ харыстыыр, сөп буола-буола ыраастыыр, урукку оннугар түһэрэн, чэбдигирдэн биэрэн иһэр. Бу харыстанар быһыыта эмиэ тэҥнэһии сокуонугар олоҕуран оҥоһуллар. Сир үрдүгэр туох буолара, араас уларыйыылара уонна саҥалыы оҥоруулара биир сөптөөх мээрэйдэриттэн аһара барыа суохтаахтар. Сир үрдүгэр үөскүүр биир эмэ көрүҥ; үөн дуу, үүнээйи дуу, кыыл дуу, киһи дуу аһара үөскээн хаалыылара, хайаан даҕаны итилэртэн уонна дьонтон тутулуктаах өттүлэригэр уларыйыылары таһаарар.

Холобурга, сотору буола-буола аһара үөскээн хаалар куобаҕы ылыаҕыҥ. Киһи бэйэтин кылгас үйэтигэр аһара үөскээн хаалар кыыллар олохторун кэтээн көрөрүгэр аналлаах кыыл - бу куобах буолар. Бу кыра тыа кыылын, куобаҕы дьон син үөрэтэн, билэн сылдьаллар. Куобах үс ыйынан улаата охсор уонна тоҕус ыйынан төрүөх биэрэн, Айылҕаҕа үөскүүр кэмэ кэллэҕинэ түргэнник уонна киэҥник тарҕанан үөскүүр.

Куобах элбэхтик үөскээн мэнээктээтэҕинэ аһыыр аһылыгын сиэн бүтэрэр уонна дойдутун-тыатын киртитэр, ыарыыга ылларар, ол иһин суох буоларга, эстэргэ барар. Онтон сотору кэминэн тыа иһэ ырааһырдаҕына уонна ото, талаҕа дэлэччи үүннэҕинэ куобах эмиэ элбээн, үөскээн барар. Маннык балаһыанньаҕа куобаҕы күһүн элбэхтик өлөрөн, аһара үөскэппэтэххэ, мэлдьи биир тэҥник үөскээн куруук баар буола туруон сөп.

Бары Айылҕаҕа үөскүүр тыынар-тыыннаахтарга, үүнээйилэргэ уонна үөннэргэ бу тэҥнэһии сокуона барыларыгар биир тэҥник дьайар. Былыргы кэмнэргэ аһара элбэхтик үөскээн сылдьыбыт динозаврдар уонна мамоннар хайдах суох гына эстибиттэрэ билигин даҕаны кыайан быһаарылла илик. Арай бу тэҥнэһии сокуона эрэ ити боппуруоска сөптөөх эппиэти биэрэр. Айылҕаҕа аһара элбэхтик үөскээн хаалар тыынар-тыыннаахтар бары куобах курдук буолаллар. Соторутааҕы кэмҥэ диэри сайдыы уонна эстии маннык көрүҥэр өйө-санаата суох Айылҕа кыра тыынар-тыыннаахтара эрэ тиийэллэр диэн өйдөбүл баар этэ. Кэнники кэмҥэ дьон өйдөрүн-санааларын сайдан иһиитин кэтээн көрүү түмүктэрэ, ити боппуруоска үгүс дьону үөрдэр эппиэттэри биэрбэттэр, хата төттөрүтүн «Собака лает, а караван идет» диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэр куттал баара улахан санаарҕабылга түһэрэр.

Маннык санаарҕабыл үөскээһинигэр оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ хайдах улааппытын, көрбүттэрин-истибиттэрин, ханнык өйү-санааны, үгэстэри төрөппүттэрэ иҥэрбиттэрин билбэккэ эрэ улаатара уонна дьон бары бэйэлэрин иннилэрин көрүнэр, баһылыыр, элбэх барыһы киллэринэр боппуруостарыгар хаһан даҕаны эйэлээхтик быһаарсыбаттара, бэйэлэрин тустарыгар уруттаан кыһаналлара тириэрдэр. Өй-санаа, билии баара киһи киһиэхэ, норуот норуокка сыһыаннарыгар улаханнык туһалаабат, барыта интэриэстэринэн эбэтэр ханнык барыһы ылалларынан уруттаан быһаарыллар.

Дьон ханнык да боппуруоска өйдөрө-санаалара барыта биир буоларын билиҥҥитэ көрдөрө иликтэр, хас биирдии боппуруостары хайаан да иккилии өрүттээхтик сыаналыыллар, ол иһин үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны арааралларара хаһан да сөп түбэспэттэр, туох эмэ быһаарыыны ылынаары гыннахтарына хас да бөлөхтөргө хайдыһаллар. Бу бөлөхтөр кэлин тиһэҕэр икки утарыта турар өрүттэргэ кубулуйаллара улахан иэдээн төрүтэ буолан тахсыан сөп. Сир үрдүгэр олорор дьон-норуот сайдыыларын таһыма уонна ахсааннара эбиллиитэ кыайан тэҥнэспэтэ кинилэр биир тылы булунан салаллыыларын улаханнык атахтыыр.

Бу кэтээн көрүүлэр түмүктэринэн дьон төһө да сайдыбыттарын иһин, син-биир Айылҕа биир оҕолоро буолаллара хаһан даҕаны хаалбата биллэн иһэр. Маннык быһаарыыга олоҕурдахпытына, дьон-аймах аһара үөскээн эстиигэ тиийиилэрэ сотору кэминэн тиийэн да кэлиэн сөп курдук.

Апокалипсис кэлиитэ.

Былыр олоро сылдьыбыт дьон остуоруйа кэпсээннэригэр уонна христианскай таҥара дьиэтин үөрэҕин кинигэтигэр, библияҕа суруйбуттарынан Сир үрдүгэр быданнааҕы бириэмэҕэ олус улахан уу сута буолан сир-дойду үгүс өттө ууга былдьаммыта биллэр. Ол кэмҥэ араас улахан сайдыылаах куораттар Атлантида уонна да атыттар уу анныгар тимирэн хаалбыттар, ол иһин Сир үрдүгэр киһи-аймах ахсаана лаппа аҕыйаабыт. Арҕаҥҥы үөрэхтээхтэр маннык кэм кэлиитин «апокалипсис» кэлиитэ диэн ааттыыллар. Онтон биһиги быһаарыыбытынан итинник быһыы, Айылҕа, Сир-дойду аһара киртийэн хаалан, бэйэтин ыраастаныыта диэн ааттанара ордук олохтоох. Ол аата, үгүс үйэлэргэ араас элбэх кыыллар уонна дьон бөхтөрүттэн-сыыстарыттан, кирдэриттэн-хахтарыттан Сир ийэ бэйэтэ уутунан-хаарынан, тыалынан-кууһунан суунан-тараанан ыраастаныытын, чөлүгэр түһэриниитин аата буолар.

Сорох өтө көрөөччү дьон бу эстии, «апокалипсис» кэлиэҕэ уонна ону бириэмэтин эрэ билиэххэ наада диэн этэллэр. Ити дьон быһааралларынан, дьон-аймах эстиитэ 2100 сыл диэки кэлиэхтээх уонна соһуччу улахан уу кэлиитинэн саҕаланыа дииллэр. Оччоҕуна муора уутун таһыма аһара үрдээн намыһах, дьон сөбүлээн олохсуйар хонуу сирдэрэ барылара уу анныгар тимирэллэрэ сабаҕаланар.

Билиҥҥи кэмҥэ үөскээбит научнай гипотезалар ыйыыларынан апокалипсис бириэмэтэ кэллэҕинэ хайаан да кэлэрин туоһулуур икки тус-туһунан быһаарыылар үөскээтилэр уонна дьон билиилэригэр өссө киирэ иликтэринэн өр кэмнээх кэтээн көрүү эрэйиллэр:

1. Апокалипсис кэлиитин бу быһаарыыта Сир үрдүгэр киһи-аймах аһара сайдыытын, үксээһинин, араас күүстээх тиэхиникэлэри баһылаан Айылҕаҕа уларытыылары киллэрэрин учуоттуур.

2. Бу быһаарыы киһи-аймах ситэ сайда илигинэ эбэтэр букатын даҕаны сайдыбатаҕына даҕаны Сир дойду ыраастаныыта, «апокалипсис» бириэмэтин аһарбакка кэлэрин биллэрэр.

Апокалипсис кэлиитин бу икки быһаарыылара манныктар.

1. Апокалипсис кэлиитигэр киһи-аймах аһара сайдыытын учуоттуур быһаарыы.

Дьон-норуот өйүн-санаатын уонна тиэхиникэтин сайдыыта сылтан-сыл аайы үрдээн, улаатан уонна түргэтээн иһэр. Былыргы кэмҥэ аарыма улахан сир-дойду билигин кыччаан, ракетанан чаас аҥара эрэ эргийэ көтүллэр кыра төгүрүккэ кубулуйан хаалла. Аны Сир дойду дьон-аймах көмүскэлигэр наадыйар кэмэ кэллэ.

Учуонайдар ааҕан таһаарыыларынан билигин дьон үлэлээн-хамсаан, оҥорон таһаарыыларын түмүгэр Сир салгынын састааба сыыйа уларыйан иһэр. Дьон үгүстүк уматыыны тутталларыттан салгын састаабыгар углекислай газ эбиллэн иһэрин түмүгэр, Сир үрдүгэр парниковай эффект диэн үөскүүр, ол иһин Сир салгынын орто температурата үрдээн, халлаан сыыйа сылыйан эрэр. (1,95 ).

Кэнники кэмҥэ ити уларыйыы сабыдыалынан Сир үрдүн салгынын температурата биллэрдик үрдээтэ. Аналлаах үөрэхтээхтэр ааҕан таһаарыыларынан температура бу үрдээһинэ 2010 сыллаахха 4 кыраадыс буолла.

Бу Сир саарын барытын хабар хамнааһыны дьон бары биир тылы буланнар, көмөлөрүн холбоон кыайан көннөрөр кыахтара билиҥҥитэ суох курдук. Дьон-аймах барылара бииргэ түмсэн, кэнэҕэски, бэйэлэригэр туһалаах дьыалалары оҥостоллоро куруук хойутаан, кэнниттэн буолан хаалаллар уонна ханнык да уопсай дьыалаҕа биир санааланыы хаһан даҕаны кыайтара илик. Аан дойду иккис сэриитэ саҕаланыан быдан инниттэн фашизмы тохтотууга, аһара барбатын хааччахтааһыҥҥа сайдыылаах дойдулар түмсэ сатаан бараннар биир тылы кыайан булан холбоспотохторо. Yгүс кэпсэтиилэр, сөбүлэһиилэр түмүктэригэр хата икки аҥы утарыта лааҕырдарга хайдыһаннар бары кэриэтэ бу улуу сэриигэ кыттыспыттара.

Билигин даҕаны маннык быһыы хатылана турарын Аан дойду сайдыылаах государстволара түмсэннэр Айылҕа киртийиитин кыччатарга аналлаах Kиотскай дуогабары ылыммыттарын сорох дойдулар сөбүлээбэккэ, кыттыспакка сылдьаллара быһаарар. Саҥа атомнай сэрии сэбин оҥосто сатыыр Иран государствота Аан дойду холбоһуктаах нацияларын тэрилтэтин көрдөбүллэрин толорорун модьуйааччылар уонна тэптэрэн биэрээччилэр эмиэ бааллар.

Маннык холобурдар түмүктэриттэн дьон биир санааҕа түмсэллэрэ олус уустук диэн быһаарыыны ылыннахпытына, хаһан өйдөнөн, туох эмэ туһалаах дьыалалары оҥоруохтарыгар, күүстэрин холбуохтарыгар диэри Сиргэ былыргыттан үөскээн, олохсуйан турбут тэҥнэһии балаһыанньата аҥар өттүн диэки хайы-сах хамныыр кыахтанар. Сир салгынын орто температуратын өр сыллаах кэмнээһиннэр түмүктэрэ көрдөрөллөрүнэн, ити температура уларыйыыта саҕаламмыта сүүрбэччэ сылтан ордон эрэр.

Дьон-аймах сайдыылара мөлтөөһүнүгэр, эстиилэригэр тиийиилэрэ, син-биир Сиргэ үөскүүр атын тыынар-тыыннаахтар курдук, олорор сирдэрин-уоттарын төһө киртиппиттэриттэн уонна алдьаппыттарыттан тутулуктанар. Итини быһаарарга дьон Айылҕаны хайдах көрүҥнээхтик киртиппиттэрин уонна алдьаппыттарын ааҕан билиэххэ наада. Дьон Айылҕаны алдьатыыларын муҥур уһугунан Сиргэ үүнэр мутукчалаах мастары кэрдэн, туттан уонна уокка сиэтэн суох гыныыларын уонна Сир үрдүн радиациянан сутуйууларын ааҕыахха сөп. Атомнай эньиэргийэни баһылаабыт олус дьадаҥы дойдулар радиация тарҕанан барбатын туһугар туох да үлэни ыыппаттар, хата күөллэри уонна өрүстэри сүһүрдэннэр киэҥник тарҕатан эрэллэр. (2,5).

Айылҕаҕа мутукчалаах мас эстиитэ, түргэнник оннугар түһэ охсубат сүтүк, онтон сири-дойдуну радиациянан сутуйуу олус өр кэмҥэ кыайан ыраастаммат, сүтэн-оһон биэрбэт киртитии буолар. Ол курдук кыра титириги саҥалыы олортоххо аны отут сылынан биирдэ тугу эмэ күлүктүүр мас үүнэн тахсар. Мутукчалаах мастары суох оҥоруу дьон бэйэлэрин кыахтарынан кыайан түргэнник көннөрө охсубат Айылҕаны улаханнык алдьатыыларыгар тэҥнэһэр.

Хонуу сир хайдах быһыылаахтык сайдан иһиэн былааннаатахха мутукчалаах мастар кэннилэриттэн сиргэ сэбирдэхтээх ойуур үөскүүр, ол кэнниттэн хонуу куйаар, онтон салгыы кумах куйаар кэлэр туруктаах.

Дьон-аймах эстиилэрин сокуонун төрүтүнэн, Сир үрдүгэр мутукчалаах маһы суох оҥоруу эбэтэр быста аҕыйатыы уонна радиация эбиллэн, кэҥээн иһиитэ буолуон сөп. Мутукчалаах мастары суох оҥорууттан хонуу сиргэ ууну тохтотуу уонна ол ууну биир тэҥник үллэрэн салгыҥҥа көтүтүү суох буоллаҕына, Сир үрдүгэр уу эргийиитин сокуона кэһиллэн барар. Ити кэһиллииттэн Сиргэ элбэх күүстээх тыаллар, ураганнар уонна хаардар, ардахтар түһүүлэрэ саҕаланыа диэн Айылҕа тэҥнэһиитин сокуона этэр. Бу тэҥнэһии кэһиллэн аҥар өттүн диэки хамнаатар эрэ аны кыайан тохтуур кыаҕа суоҕун бэлиэтинэн, күүстээх тыаллар түһэллэриттэн үүнэн турар мастар элбэхтик охтоллоро буолар. Хамнааһын дириҥээн, салҕанан, тэнийэн барыыта ордук киэҥ сирдэри хабан далааһыннанан иһэр.

Айылҕа мутукчалаах мастар аҕыйааһыннарыттан харыстанар дьайыыларын хайы-сах саҕалаабытын бэлиэлэрин Аан дойду солуннара кэпсииллэр. Ол курдук Сир үрдүгэр урут хаһан даҕаны түстэтэх күүстээх тыаллар, ураганнар уонна олус элбэх хаардар, самыырдар түһүүлэрэ кэнники кэмҥэ биллэрдик эбиллибитэ бэлиэтэнэр.

Кэнники сылларга дьон науканы олус күүскэ сайыннараннар үгүс химическэй веществолары тутталлара улаханнык эбиллэн иһэр. Араас суол аэрозоллары туһаныыттан Сир салгынын үөһээ араҥатынааҕы озоновай бүрүөһүнэ көҕүрээн уонна чарааһаан иһэр. Бу озоновай бүрүөһүн, кислород биир көрүҥүттэн үөскүүр уонна бары тыынар-тыыннаахтары Күн уотун ультрафиолетовай диэн буортулаах сардаҥатыттан көмүскүүр аналлаах. Бу сардаҥа Сиргэ элбэх Күн уотун итиитин аҕалбытын бэйэтигэр иҥэринэн «парник эффегин» үөскэтиигэ эмиэ кыттар. (3,11). Озоннаах бүрүөһүн Сир үрүт араҥатын итиитэ космос куйаарыгар тахсарын мэһэйдиир, онон Сири тымныйыыттан харыстыыр.

Учуонайдар кэтээн көрүүлэринэн бу озоновай бүрүөһүн соҕуруу уонна хоту полюстар үрдүлэринэн биллэр гына чарааһаан турар. Икки тыһыынча үс сыллааҕы дааннайдарынан соҕуруу полюс үрдүгэр үөскээбит озон аҕыйаабыт сирэ эмиэ улаатан, кэҥээн иһэр. Озон бүрүөһүнэ чарааһаабытыттан бу икки полюстарга Күн уотун сардаҥата күүһүрэн, онно уһун үйэлэр тухары мунньуллан сытар элбэх муустар саппаастарын түргэнник ириэрэн, Аан дойду муораларын уута улаханнык эбиллэн, намыһах сирдэр ууга былдьаныылара хайы-сахха саҕаланан эрэр диэххэ сөп. Антарктидаҕа мунньуллубут халыҥ муустар учуонайдар кэтэспиттэринээҕэр түргэнник ууллан көҕүрээн иһэллэриттэн дьон-аймах сайдыылаах өттүлэрэ санааҕа ылларбыттара ыраатта.

Аан дойду үрдүнэн дьон бары күөх үүнээйилэри, тыалары аҕыйатан сайдыыны ситиһэллэр, сир аннынааҕы баайы хостоорулар киэҥ нэлэмэн хонуулары кумах куйаардарга кубулуталлар. Сир үрдүттэн көҕүрээн иһэр күөх үүнээйилэр, тыалар күн уотун көмөтүнэн кислороду оҥорон таһаараллара аҕыйаан иһэр.

Сир үрдүгэр киһи-аймах сайдыыта мутукчалаах ойууру суох оҥорон, науканы, химияны сайыннаран араас биллибэт вешестволары, фреону туһаныыны тэнитэн, озон бүрүөһүнүн алдьатан, соҕуруу уонна хоту полюстарга мунньуллубут муустар түргэнник ириилэригэр тириэрдэн, уу элбээһинин таһааран хонуу сирдэри уу ылыытын үөскэтэр. Дьон-аймах Айылҕа тэҥнэһиитин хамсатыыларыттан уһун үйэлэргэ мунньуллубут муустар ириилэрэ саҕаланан хонуу сирдэри, дьон олохсуйбут, киртиппит сирдэрин уу ылан ыраастыыра буолар.

2. Сир үрдүгэр киһи-аймах кыайан сайдыбакка хаалыытыгар апокалипсис кэлиитэ.

Айылҕа бэйэтин ыраастаныытыгар дьон үлэлэрин-хамнастарын түмүгэ төрүт аахсыллыбат. Дьон Сир үрдүгэр букатын суох да буоллахтарына, атын кыыллар син-биир аһара үөскээннэр Сир үрдүн эмиэ киртитэллэр. Маннык балаһыанньаҕа апокалипсис эмиэ кэлэн, Сир бэйэтин ыраастаныыта кэмиттэн хойутаабакка эрэ кэлиэн сөп.

Айылҕаҕа тымныы, кыһыҥҥы кэмҥэ куруук түһэр хаар хоту уонна соҕуруу полюстар үрдүлэригэр сайын кыайан ууллубакка халыҥ гына мунньустан, муус буолан эбиллэн иһэр. Уһун үйэлэргэ, тыһыынчанан сылларга түһэр хаар мунньуллан муус хайа буола үрдүүр. Маннык муус хайалар Сир саарын икки утарыта төбөлөрүгэр муҥура суох эбиллэ, үрдүү турар кыахтара суох эбит. Сир саарын экваторынан диаметра полюстарын киэнинээҕэр 8 эрэ километрынан уһун буолан, полюстар үрдүлэригэр муустар мунньуллан, муус хайалар олус үрдээтэхтэринэ, 4 километры аастахтарына, Сир саарын эргийэр киинэ урукку туруктаах балаһыанньатын сүтэрэн кэбиһиэн сөп. Сир маннык эргийэр киинэ балаһыанньатын сүтэрдэҕинэ, соҕотохто иҥнэри түһэн эргийэн ойоҕоһунан буолан хаалыан сөп. Оччоҕуна хоту уонна соҕуруу полюстар бэйэлэрин мунньуллубут муус хайаларын кытта эмискэччи экваторга баар буолан хаалыахтарын, онтон урукку экваторга саҥа полюстар баар буола түһүөхтэрин сөп. Маннык балаһыанньа үөскээтэҕинэ полюстар муустара олус түргэнник ириилэриттэн хонуу сир үгүс өттө уу анныгар эмискэ тимириэхтээх.

Маннык научнай гипотезаны Самара куораттааҕы государственнай техническэй университет профессора Камиль Аширов уонна старшай научнай сотрудник Татьяна Боргест ырытан оҥорон дакаастаатылар.

Кинилэр ити дакаастабылларынан өр кэмҥэ кыайан быһаарыллыбакка сылдьыбыт дьиктилэри эмиэ быһаардылар. Ол дьиктилэринэн араас тропическай үүнээйилэр уонна кыыллар өлүктэрэ хоту Шпицберген арыытыгар таас чоҕу хостуур шахталартан көстүтэлииллэрин ааҕаллар. Олору тэҥэ Антарктида муустарыгар хам тоҥмут тропикка үүнэр мастары, араас экватор аттыгар эрэ үөскүүр үөннэри уонна балыктары булуталыылларын эмиэ ааҕыахха сөп. Бу тропическай үүнээйилэр уонна араас кыыллар өлүктэрэ хотугу уонна соҕурууҥҥу полюстартан көстүүлэрин Сир киинэ эргийэн биэриитэ эрэ табатык быһаарар.

Учуонайдар ааҕыыларынан хас сыл аайы түһэр хаартан хоту уонна соҕуруу полюстар муус хайалара үрдээн иһэллэр. Гренландияҕа муус хайалар сылга миэтэрэ аҥара эбиллэллэр, онтон Антарктидаҕа биир миэтэрэ үрдүүллэр. Полюстарга муус хайалар үрдээн, муустар мунньуллан иһиилэриттэн Сир ыйааһынын тэҥнэһиитэ уларыйан хаалар. Сир кыра эмэ хамнааһынтан, сир хамнааһыныттан дуу, кыра комета дуу түһүүтүттэн, ядернай дэлби тэбииттэн дуу дьигиһийэн, иҥнэри түһэн, эргийэн хаалыан сөп балаһыанньата үөскээн кэлэр. Ити эргийэн хаалыытыгар Сир эргийэр киинэ 23 кыраадыс иҥнэри сылдьара эмиэ көмөлөһөргө аналлаах эбит.

Сир бэйэтин уһун үйэтигэр сүүрбэтэ эргийэ сылдьыбыт диэн учуонайдар ааҕан таһаарбыттар. Кинилэр итинник суоттаһыннарын Сир магнитнай полюстара хаста уларыйа сылдьыбыттарын ааҕаннар чуолкайдаабыттар уонна бэйэлэрин арыйыыларын ити магнитнай полюстар уларыйыыларын үөрэтэннэр оҥорбуттар. Кинилэр суоттааһыннарынан Сир кэнники эргийэн ылыыта 10 тыһыынча сыллааҕыта буола сылдьыбыт.

Учуонайдар ааҕан таһаарыыларынан билигин хотугу уонна соҕурууҥҥу полюстарга барыта 30 миллиард кубическай миэтэрэ муус мунньуллубут, онтон ити муус хайалар үрдүктэрэ хотугу полюска 3 км, соҕурууҥҥуга 4,5 км тиийбиттэр. Сиргэ туох да уларыйыы тахсыбакка уһун үйэлэр тухары хаар түһүүтүттэн бу полюстарга баар муус хайалар муҥура суох үрдүү тураллара кыаллыбат суол эбит. Сир эмискэ эргийэн хаалыытын кэмэ өссө да кэлэ илик буолуон сөп.

Полюстарга мунньуллубут муустар ууллуулара Аан дойду акыйааннарын уутун таһымын 60-тан тахса миэтэрэ үрдэтиэхтээх, оччоҕуна элбэх хонуу сир муора анныгар тимириэн сөп. Муора уута хонуу сири дьон-аймах киртиппиттэрин сууйан-сотон ыраастааһына, кири-хоҕу суурайан акыйааҥҥа киллэриитэ ити курдук эмискэ саҕаланан барыан сөп.

Сиргэ былыр-былыргыттан үөскээн олохсуйбут тэҥнэһии балаһыанньата билигин улахан кутталга киирэн турар. Былыргыта муҥура биллибэт улахан Аан Ийэ дойдубут, дьон-аймах науканы уонна араас тиэхиникэлэри сайыннарыыларын түмүгэр ураты кыччаан, аны бэйэтэ көмөнү эрэйэр кэмэ кэлбит.

Айылҕаҕа уларыйыы тахсан эрэр кэмигэр Сир үрдүн өйдөөх-санаалаах дьоно бары кыттыһан, биир тылы булунан, бары кыахтарын-күүстэрин Сир-дойду уларыйбатын иһин үлэҕэ холбоотохторуна эрэ, соһуччу уларыйыыны, эмискэ элбэх уу кэлиитин, ол аата апокалипсис үөскээһинин тохтотуохтарын эбэтэр туох эмэ бэлэмнээх, оҥостунуулаах буолалларын көрдөрүөхтэрин сөп. (4,43).

Туһаныллыбыт литература.

1. И.А.Некрасов. Вечная мерзлота Якутии: Якутск. Кн. изд-во, 1984.- 120 с.

2. Газета «Якутия», 16 марта 2000 г. N 47.

3. Билии - көрүү. Сурунаал. 2 N-рэ. 1998 - 99 сс.

4. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. - 78 с.