Айыы санаа уратыта

Айыы диэн тыл киһи биирдэ эмэтэ оҥорор ураты быһыытын, саҥаны айыытын, сиэри таһынан барарын биллэрэр. Айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ элбэх буолан, сэрэхтээх, элбэхтик туттуллубат, улаханнык саҥарыллыбат тыл буолар. (1,20).

Айыы санаа диэн биирдэ эмэтэ киирэн кэлэр ураты, атыттарга маарыннаабат, сиэри кэһэр санааны тыл үөрэхтээхтэрэ этэллэр. Бу сыыһа өйдөбүллээх этиигэ айыы диэн тылы туттуу букатын табыллыбат. Санаа диэн санаа, онтон айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыытын быһаарар суолталаах. Ол аата санаа айыы кыайан буолбат.

Айыы санаа киһи быһыытын аһара барарыттан хаһан да туолбат ыра санааҕа кубулуйара ордук элбэх. Киһи бэйэтин кыаҕынан, сатабылынан оҥорон таһаарар санаата олоххо киирэрэ, тугу эмэ туһалыыра олох сайдыытыттан улахан тутулуктаах. Былыргыттан дьон ыра санааларыгар баар көҥүнүнэн көтөр көбүөрү оҥороллоро өссө биллибэт.

Саха дьоно элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” албыныгар киирэннэр, айыы диэн тыл ураты өйдөбүллэрин билбэттэригэр тэптэрэннэр айыы санаа, айыы киһитэ диэн сыыһа, өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт этиилэри туһана сатыыллар. Киһиэхэ араас санаалар куруук баар буоллахтарына, биирдэ эмэтэ кылам гынан киирэн кэлэр саҥаны айары оҥоро сатыыр санаа ай диэн тылынан этиллэр. Айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыытын быһаарарынан санааны кытта холбуу буккуйар табыллыбат.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн бу санаа үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорууга тириэрдиэн сөп. Санаа аҥардастыы үчүгэй буолар диэн этии сыыһа, киһи оҥорор быһыылара үгүстүк куһаҕан быһыыга кубулуйалларыттан санаа эмиэ куһаҕана элбэх буолара быһаарыллар.

Айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу киһи олоҕор биирдэ эмэтэ эрэ кыаллар, туһаны оҥорор быһыы буолар. Олоххо туһалаах саҥаны айыыны оҥорбут аҕыйах дьон биир эмэ патент, сертификат ылаллар, учуонай буолаллар. Атыттар бары оҥоро сатыыр саҥаны айыылара табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕан быһыылары элбэтэллэр. (2,23).

Суруйааччы эбэтэр кумааҕы үлэһитэ тугу эмэ булан суруйбута саҥаны айыы буолбатах, онно бэлэмнэнии эрэ буолар, айар диэн тылынан этиллэрэ эрэ табыллар. Арай ким эмэ бу суруллубут курдук быһыыны үтүктэн куһаҕаҥҥа тириэрдэр саҥаны айыыны оҥордоҕуна суруйааччы кигэн биэрээччигэ кубулуйан бииргэ сууттаныан сөп. (3,132).

Оҕо өйө-санаата саҥаны билиилэриттэн мунньуллар, сайдар. Саҥаны айыыны оҥоруон баҕалаахтар элбэхтэр. Айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу биирдэ эмэтэ эрэ табыллан туһалаах буолар, онтон атыттара бары сыыһа-халты буолан тахсалларыттан куһаҕан быһыылары элбэтэллэр.

Бука бары дьон оҥорор куһаҕан быһыылара аҕыйыахтарын баҕараллар. Бу баҕа санаа туоларын туһугар оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн бобуутун туһаннахха эрэ табыллар. (3,28).

Төрөппүттэр элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” албыннарыгар киирэн биэрбэтэхтэринэ табыллар. Бу сыыһа “үөрэх” оҕону иитиигэ ордук улахан куһаҕаны оҥорор. Сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума" диэн үөрэхтэрин туһаныы эрэ оҕо сыыһа-халты туттунарыттан харыстааһын буолар. Оҕо улаатан иһэн ону-маны, буолары-буолбаты, айыыны оҥоро үөрэммитэ үгэс буолан иҥнэҕинэ куһаҕан майгыланан хааларын тэҥэ, сыыһа-халты туттунуулары оҥоруон сөп.

Киһиэхэ ханнык санаа киирэрэ кыайан бобуллар кыаҕа суох. Санаа бэйэтэ биирдэ эмэтэ киирэн кэлэр табыллара табыллыбата биллибэт саҥа буолар. Киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан арааран, улаханнык этэн айдаарбакка эрэ бу санааларын хааччахтыы, киһилии санааларга киллэрэн биэрэ сылдьара эрэйиллэр.

Санааны этэргэ айыы диэн тылы туттубат ордук, үчүгэйи оҥоруу биирдэ эмэ табылларын таһынан сыыһа-халты буолара элбэҕинэн куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.

2. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

3. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.