Ай-айар-айыы

Ай - айар - айыы диэн тыллар өй-санаа оҥорор быһыыга кубулуйууларын суола буолаллар.

Олоххо туһалаах саҥаны айыы диэн олус уустук, олус элбэх үлэттэн-хамнастан тахсар, киһи үйэтигэр биирдэ-эмэтэ оҥорор ураты быһыыта буолар. Дьон бары саҥаны айа сатыыллара үксүлэрэ табыллыбаттар, сыыһа-халты буолаллара элбээн хаалар. Ситэ табыллыбатах саҥаны айыылар барылара куһаҕаҥҥа кубулуйан куһаҕаны оҥорууну элбэтэллэрин билиэ, онтон сэрэниэ, сахалар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрин тутуһуо, айыыны оҥорортон туттунуо этибит. (1,28).

Өй-санаа өйдөбүллэрэ олус былыргы кэмнэртэн сахабыт тылыгар киирэн иҥэн сылдьаллар. Сахабыт тыла хаһан үөскүөҕүттэн ыла өй-санаа уларыйыыларын табатык быһаарар. Өй-санаа киһи оҥорор быһыытыгар уларыйыыта үс сүһүөхтээх буолуута олус былыргы кэмнэртэн сахабыт тылыгар киирэн иҥмитэ өй-санаа иҥмит тылларынан бэриллэр:

1. Ай.

2. Айар, арыйар.

3. Айыы.

Бу ай диэн тыл үс сүһүөхтээн уларыйыыта өй-санаа санааттан саҕалаан киһи оҥорор быһыыларыгар диэри уларыйыытын биллэрэллэр. Бу тыллар суолталарын өй-санаа быһаарыыларын туһанан арыйыыллар:

1. Ай диэн тылынан бас иһигэр саныыр, саҥаны, урут суоҕу айа сатыыр санаа этиллэр. Араас элбэх санаалар бас иһигэр элбэхтэр. Бука бары саҥаны, урут суоҕу, дьон оҥорботторун айа, ону толкуйдуу сатыыллар, үгүстэри соһутар, баһыйар санаа элбэх. Маннык буолара буоллар табыллыа, өссө үчүгэй буолуо, барыс киириэ этэ дии санаа хаһан да аҕыйаабат. Ол аата ай диэн тылбыт санаабытынан саҥаны айа сатыырбытын биллэрэр уонна баспыт иһигэр сылдьарынан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана субу араарыллан быһаарыллыбат уратылаах. (2,21).

Бас иһигэр санаанан айа сатыыртан бу тыл икки өрүттээҕэ; үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллэр дьайыыны оҥорбот. Улахан киһи араас куһаҕаны да санаатаҕына, бу куһаҕан диэн билэриттэн умнан, хаалларан кэбиһэр кыаҕа улахан. Онтон оҕо өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны арааран билэ илигинэн куһаҕаны үчүгэй дии санаан оҥорон кэбиһиэн сөп.

Сахалар бу быһыыттан оҕону харыстааннар киһи оҥорботун, айыыны оҥорума диэн кыра эрдэҕиттэн үөрэтэллэр.

2. Айар диэн тылынан айыыны оҥорууга эрдэттэн бэлэмнэнии, анаан-минээн ыытыллыбыт үлэлэр ааттаналлар. Саныыр санаабытын элбэхтик хос-хос санаан, сыыһатын-халтытын көннөрөн тупсарыы бу айар диэн тылынан этиллэр. Айа сатааһын диэн этилиннэҕинэ ордук таба буолар. Айар үлэни кумааҕыга суруйдахха, элбэхтик көннөрдөххө таба, туһалаах буолара улаатар. Уһун үйэлээх тутууну оҥорорго сыыһы-халты буолбатын диэн аналлаах проект диэн үлэни кумааҕыга суруйан бэлэмнэнэр.

“Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн этии айар үлэ сүрүн суолтатын быһаарар. Хос-хос санаан көрүү, мээрэйдээһин, сыыһаны-халтыны көннөрүү, тупсарыы барыта бу сэттэтэ мээрэйдээһин диэнинэн этиллэр уонна айар үлэ уустугун, сыыһа-халты буолуон сөбүн биллэрэр.

Айар диэн тылбыт саҥаны айыыбыт табылларыгар, олоххо туһалаах буоларыгар тириэрдэр, онно бэлэмнэниигэ ыҥырар тыл. Олус элбэх саҥаны айыылартан биирэ-эмэтэ туһалаах, олоххо туттуллар саҥаны айыы буолан тахсарын, онтон атыттара бары табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕан быһыылары элбэтэллэр. Айыы диэн тыл куһаҕана элбэх тыл буолар.

Киһи оҥорор быһыыларын иннинэ айар диэн тыл киирбитэ сахалар олус былыргы кэмнэртэн киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэппиттэрин бэлиэтэ буолар. Айыыны оҥоруох иннинэ олус улахан сэрэхтээх буолууну бу айар диэн тыл биллэрэр. Бу тыл суолтатын тутуу проегын оҥоруу үлэтиттэн булан быһаарыахха сөп.

Саныыр санааны кумааҕыга уруһуйдаан, маннык буолуохтаах диэн быһаарыы ылынан улахан тутуу проегын оҥоруллар, араас сыыһатын-халтытын булан көннөрөн, тупсаран, элбэх араас туттулла сылдьар нуормаларга сөп түбэһиннэриллэр. Бу проегынан тутуллар тутуу саҥаны айыы буолан дьэндэйэн тахсыахтааҕын иһин итинник бэлэмнэнии үлэтин бардаҕына эрэ табыллар. Проект оҥоруута, кумааҕыга уруһуйдааһына саҥаны айыыга бэлэмнэнии, сыыһатын-халтытын көннөрүү эрэ буолар уонна айар диэн тылынан этиллэрэ таба. Бу тутуу туох эмэ мэһэйдээн тутуллубакка хаалан хааллаҕына саҥаны айыы кыаллыбат, кумааҕыга уруһуйдаммыт проект, саҥаны айа сатааһын олоххо кыайан киирбэккэ хаалар.

Суруйааччы кумааҕыга суруйбута эмиэ айар диэн тылынан этиллэрэ өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Ким эмэ бу суруйааччы суруйбутун үтүктэн тугу эмэ оҥордоҕуна айыыны оҥорооччу, үтүктээччи буолан тахсыан сөп. Оччоҕо суруйааччы кигэн биэрээччи, киксэрээччи буолан тахсар. Ону-маны була сатаан сымыйаны суруйбут киһини булан эппиэккэ тардар ыарахан буолуон сөп эрээри, билигин сайдыыны ситиһэммит кыаллар буолла.

Суруйааччы үлэлэрин быһаарар айымньы диэн тыл эмиэ баар. Саҥаны айыыга бэлэмнэниини, онно үлэлээһини биллэрэр. Айымньылаах үлэ диэтэхпитинэ ханнык эрэ саҥаны айыылаах буолан тахсара быһаарыллар.

Сахалар үгүстүк саҥаны оҥорууну биллэриигэ арыйар диэн тылы тутталлар. Бу тыл арый диэн саҥаны билиини, арыйан көрүүнү биллэрэр тылтан үөскээбит. Сиэри кэспэт, киһи быһыытын аһара барбат, олоххо улахан, биллэр уларыйыылары киллэрбэт саҥаны оҥоруулар бука барылара арыйар, арыйыы диэн тылынан этиллэн толору бэриллэллэр. Киһи олоҕор биллэр уларыйыылары киллэрбэт саҥа ырбаахыны эбэтэр ураты сиэби тигии саҥаны арыйыы диэн тылынан этиллэрэ ордук таба.

3. Киһи оҥорор быһыылара «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэллэриттэн аналлаах аһара барыллыбат хааччахтаах, кыйыалаах буоллахтарына эрэ табыллар. Бу кыйыа, хааччах сиэр диэн ааттанар.

Саха киһитэ хаһан даҕаны сиэри кэһиэ, аһара барыа суохтаах. Саха дьоно сиэри тутуһаллар. Сиэри тутуһар киһи киһи быһыылаах диэн ааттанар. Ол аата киһи оҥорорун курдук оҥорор буолуу киһи быһыытын, сиэри тутуһууну үөскэтэр. (3,35).

Айыы диэн киһи билбэт, ол иһин оҥорбот быһыыта буолар. Айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, сиэри таһынан барар, олоххо биллэр улахан уларыйыылары киллэрэр, киһи олоҕун тосту уларытыан сөп. Айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыыларын быһаарар, куһаҕан өрүтэ элбэх тыл. Ол курдук саныыр санаабыт ай диэн тылынан этиллэр уонна баспыт иһигэр сылдьар буоллаҕына, ол санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэр, куһаҕана элбэх тылга кубулуйбута анаан-минээн бэлиэтэнэр.

Бары тиэтэйэр, ыксыыр санааларыгар саҥаны айыыны оҥоро охсуохтарын баҕараллар. Киһи оҥорор быһыылара бу курдук, ай – айар – айыы диэн үстүү сүһүөхтэнэн сайыннахтарына ордук таба, сыыһата-халтыта суох буолар кыахтаналларын сахалар былыр-былыргыттан билэн тылларыгар киллэрбиттэр уонна олохторугар туһана сылдьаллар.

Дьон бары биир буолбатахтар, тиэтэйээччилэр, ыксааччылар син-биир бааллар. Өй-санаа икки эрэ сүһүөхтэнэн сайыннаҕына, ай – айыы буолан хааллаҕына ситэ толкуйдамматаҕыттан, ырытыллыбатаҕыттан сыыһа-халты буолара үксүүр кыахтанар, “Санаабычча быһыыланыы” диэҥҥэ тиийэн хаалар. Өйүгэр туох санаа киирэн кэлбитин оҥоро охсор быстах санаалаах киһиэхэ кубулуйар, оҥорор быһыыта сыыһа-халты буолара улаатар, элбиир.

Саҥаны айа, оҥоро сатыырбытыгар сахалар үөрэхтэрин тутуһуо, бары оҥорор быһыыбытын үс сүһүөхтээн туһаныа этибит. Ханнык баҕарар саҥаны айыыны оҥорорго элбэхтик толкуйдаан, ырытан үс сүһүөхтээн оҥордоххо таба, олоххо туһалаах буолар. "Айыыны оҥорума" диэн үөрэх саҥаны айыы сыыһа-халты буоларыттан харыстаныы, көмүскэнии буолар.

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. "Айыы диэмэ", "Айыыны оҥорума". - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. - 152 с.

2. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2013. - 108 с.

3. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: РИМЦ, 2006. - 88 с.