Албаннар (казах ууһа)
Албаны (каз. alban البان) — түүр омуктарын биис ууһа уонна Улахан жус биир аҕа ууһа. Албаннар Алматы куораттан илин диэки олороллоро, билигин Алматы уобалаһын Райымбекскай, Талгарскай, Енбекшиказахскай, Уйгурскай, Панфиловскай районах Алматинской уобаластарыгар, Алтын эмель сис хайа соҕуруулуу илин өттүгэр. Жаркент куоракка, Чунджа сэлиэнньэҕэ олороллор. Албаан биис ууһун бэрэстэбиитэллэрин улахан аҥаара КНР Или Казахскай автономнай уокуругун уездтарыгар (Текес, Кюнес), ону таһынан Кыргыстаан өрөспүүбүлкэтин Иссык Куль уобалаһын Түп оройуонугар олороллор. Кличтара — «Райымбек» диэн буолар.
1911 сыллааҕы тыа хаһаайыстыбатын биэрэпиһинэн, Семиреченской уобаласка 81,1 тыһ албан киһитэ баара суруллубут. Ону таһынан Джаркентскай уездка — 65,6 тыһ. киһи, Верненскай уездка — 15,5 тыһ. киһи. Билигин албаннар ахсааннара 750 тыһыынча киһи диэн буолар.
Устуоруйата уларыт
Ч. Ч. Валихановым уонна Н. А. Аристовым учуонай аан бастаан дьон тылыттан суруйбуттарынан, албаннары төрүттээбит киһинэн аатырбыт, номоххо киирбит Байдебек уола Жарыкшак буолар.
Албаннар бэйэлэрин истэригэр икк улахан кынаҥҥа арахсаллар — Сары уонна Шыбыл диэннэргэ.
Тамҕаларын ойуутуттан көрөн сылыктаатахх, албаннар дулаттары кытта ыкса уруулуу буолуохтарын сөп. Онтон сиэттэрэн аныгы учуонайдар албаннар этническай сүрүннэрин чигил бииһин ууһа ылар диэн сылыктыыллар (карлуктар биис уустарын биир салаата буолаллар). Кинилэр Семиречьеҕа, Талас үрэх тардыытыгар Караханидов (VIII—XII үү.) судаарыстыбаларын саҕана олорбуттар. Кэлин ол сир Кара кытайдарга, найманнарга (XIII ү.) уонна монголларга (1218 сылтан) киирбит. Нуучча источниктарыгар албаннар 1748 сылаахтан ыла биллэллэр. Онно сурулларынан, кинилэр Казахтар Улахан жустарыгар киирсэллэр. Албаннартан түүрдэр атын омуктара эмиэ үөскээбиттэр. Ол курдук, кыргыыстар ортолоругар албаннар эмиэ бааллар — жолболды, кангельды, чибыл, о.д.а.
Уйсуннар уонна ушиннар уларыт
Албаннар уйсун холбоһугун биир биир ууһа буолаллар. Б. Б. Ирмуханов уйсуннары дарлекин монгол ушин биис ууһун сыдьааннара диирэ[1]. Уйсуннар монголлар сорҕолоро буолалларын туһунан санааны Ж. М. Сабитов учуонай эмиэ этэр[2].
Албан биис ууһун аймаҕа уларыт
Албаннар барыта 15 кэриҥэ аҕа уустаахтар. Олор бэйэлэрин истэригэр эмиэ тус туспа суолларга арахсаллар.
Бэлиэтээһиннэр уларыт
- ↑ Ирмуханов Б. Б. История Казахстана: опыт теоретико-методологического исследования. — "Наш мир", 2004. — С. 331. — 445 с.
- ↑ Жабагин М. К. Анализ связи полиморфизма Y-хромосомы и родоплеменной структуры в казахской популяции / О. П. Балановский. — Москва, 2017. — С. 36. — 148 с.
Литэрэтиирэ уларыт
- Востров В. В., Муканов М. С. «Родоплеменной состав и расселение казахов (конец XIX- начало XX вв.)», Издательство «Наука» Казахской ССР, Алма-Ата, 1968, 256 с.