Арыгы иһэр үгэс үөскээһинэ

Арыгы иһэр үгэс үөскээһинэ диэн оҕо кыра эрдэҕинэ улахан дьон арыгы иһэллэрин көрөн, үтүктэн соннук үгэстэнэн хаалыыта ааттанар.

Саха Сирин Москва княжествотыгар холбооһуҥҥа арыгы олус улахан оруолу ылбытын билигин ким да ахтыбат. Ол кэмҥэ саха дьоно кытаанах арыгыны, водканы, испиири букатын билбэттэрэ, кинилэри арыгынан төһө баҕарар албынныырга, көөчүктүүргэ олус улахан кыаҕы биэрбит. Kэлии дьону кытта маҥнайгы көрсүһүүлэр улаханнык арыгылааһыннарынан түмүктэммиттэрин кэннилэриттэн олохтоохтор, булчуттар кэлии нууччалары ордук сөбүлээбиттэригэр сөп. Күндүлүүр, маанылыыр ыалдьыттарга ытыктабыллаахтык сыһыаннаһа үөрэммит саха дьоно арыгыны иһии, итирии кэнниттэн туох баар бары сыаналаахтарын туран биэрбиттэрэ ити быһаарыыга ордук сөп түбэһэр.

Арыгыны оҥорон таһаарыыны аҥардастыы государство бас билиитэ арыгы атыыта аҕыйыырыгар, арыгыны испэт дьон элбээн барыыларыгар көмөлөспөт. Арыгы эргиэниттэн киирэр улахан барыстан тииһинэриттэн государство бэйэтэ арыгы иһэр дьон аҕыйаабаттарыгар уонна арыгы куруук баарыгар интэриэһэ улаатар. Салайааччылар араас көрсүһүүлэрэ, презентациялара барылара арыгы иһиитинэн доҕуһуолланаллар. Салайар былаас, государство дьонун итинник быһыылара биһигини үтүктэн, биһиги курдук, бары көрсүһүүлэргитигэр, үөрүүгүтүгэр арыгыта иһэр буолуҥ диэн илэ көрдөрөн дьону барыларын үөрэтэ сылдьаллар.

Үлэһит дьон арыгыны аһара испэккэ үөрэнэ сатыыллар. Бэйэлэрэ быһаарынар өйдөрө-санаалара суоҕуттан, үөһээ диэки көрө, тойоттортон, Москваттан туох ыйыы кэлэрин кэтэһэ олорорго үөрэммиттэр. Онтубут баара анараа дьон арыгыны иһээччилэр аҕыйыахтарын баҕарбаттар. Хата арыгыттан киирэр барыс элбиирин үөскэтэ сатыыллар, арыгыны кытта олохтоох дьон табан, сөптөөхтүк охсуһууну ыыталларын сөбүлээбэттэр, анаан-минээн боппута буола сатаан буккууру киллэрэллэр.

Кинилэр ыйыыларынан ыытыллар арыгыны бобон кэбиһэр быһыы, эдэрдэр бастаан иһэр, саҥаны элбэхтик оҥоро сатыыр өттүлэригэр арыгыны булууга-талыыга интэриэстэрин күөдьүтэн, күүркэтэн биэрэринэн, төттөрү хамсааһыны үөскэтэн, үүнэн иһэр эрчимнэрин, кыайар-хотор баҕа санаала¬рын арыгыны булуу уонна элбэҕи иһии диэки салайар. Онтон салгыы бу быһыы эдэрдэр бастаан иһэр өттүлэрин аны бары үтүктэн, арыгыны була-тала, иһэ сылдьалларын көҕүлүүр, элбэтэр.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ оҕо ийэ кутугар ордук үөрбүт-көппүт майгы иҥэн, өйдөнөн хааларын бэлиэтиир. Ол иһин дьиэҕэ арыгы иһэн үөрүүнү-көтүүнү тэрийии кыра оҕону арыгылыыр үгэскэ үөрэтэрэ ордук күүстээх. Ол курдук араас үөрбүт-көппүт сирэйдэр, ырыа-тойук, хурустаал үрүүмкэлэр лыҥкынас тыастара, кураанах бытыылкалар муостаҕа төкүнүйүүлэрэ барылара кыра оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар хаһан да умнуллубат гына өйдөнөн хаалаллар. Бу оҕо атын доҕотторун кытта оонньууругар үрүүмкэлэри охсуһуннара оонньооһун, бытыылкалары төкүнүтүү сүрүн бэлиэ буолан иҥэн хаалар кыахтанар.

Дьахталлар үгүстэрэ арыгыны иһиини утараллар. Дьиэҕэ-уокка арыгыны испэт буолуу кыра оҕолорго арыгы иһиитэ үгэс буолан ийэ куттарыгар иҥэн, олохсуйан хаалыытын суох оҥоруо этэ. Кыра эрдэҕиттэн арыгы иһэр үгэскэ үөрэммэтэх оҕо, улаатан баран арыгы иһиитин бэйэтин толкуйдуур өйүнэн-санаатынан, салгын кутунан салайдаҕына аһара испэт, кэмнээн иһэр, бэйэтин арыгы иһэр баҕатын туттунан тулуйа үөрэнэригэр олук ууруллар. Ол аата оҕо улаатан тугу оҥорорун барытын бэйэтэ быһаарар кыахтаммытын кэнниттэн арыгы иһэригэр, сөбүн көрөн, мээрэйин билэн туттунарыгар кыра эрдэҕинэ үөскээбит үгэһэ олук буолар кыахтаах.

Дьон олорор дьиэлэриттэн туспа турар аналлаах аһыыр, арыгы иһэр дьиэлэри тэрийии эр дьон дьиэҕэ хааттаран олорон кыра оҕолоругар көрдөрө-көрдөрө арыгы иһэллэрин тохтотуон сөп. Биир интэриэстээх, сөбүлүүр дьарыктаах эр дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта көрсүһэр, кэпсэтэр, санааларын атастаһар дьиэлэннэхтэринэ олох таһымыттан хаалан хаалбакка, тэҥҥэ барсан иһэллэригэр, аҥардастыы арыгы иһиитин диэки салаллыбаттарыгар көмөлөһүө этэ. Итини тэҥэ аныгы, кыра оҕолоох ийэлэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн арыгы иһэр үгэскэ үөрэппэт сыалтан, арыгылыыр киһини туспа турар арыгы иһэр дьиэҕэ баран арыгылыырын ситиһиэхтэрин сөп этэ.

Аһыыр, арыгы иһэр дьиэлэр аан маҥнай аһыллалларыгар, билсибэт дьон бииргэ түмсэн аһыылларыгар, арыгы иһиитигэр ситэ үөрэнэ илик биһиги дьоммут сүгүннээбэттэрэ биллэр. Дьону бэрээдэккэ үөрэтии төһө эмэ уһун кэми ылара буолуо. Ол курдук саҥа көлүөнэлэр улаатан, инникилэри солбуйан иһиилэриттэн өй-санаа уларыйыыта үөскүүрүн уонна олоххо киирэрэ ситиһиллэрин “Кут-сүр үөрэҕэ” быһаарарын тутуһан, бу дьыалаҕа аһара тиэтэйии, ыгааһын тохтотуллар.

Билиҥҥи телефон, массыына үйэтигэр аһыыр дьиэ иһигэр бэрээдэги олохтуур аһара улахан уустугу оҥоруомуон сөп. Сотору кэминэн сылдьар дьон үксүлэрэ үчүгэй бэрээдэктээх, үчүгэй астаах дьиэлэр диэки барар буола үөрэниэхтэрэ этэ.

Арыгы иһэр дьиэлэргэ итириктэр айдааннара, охсуһуулара бу дьиэлэр куһаҕан сурахтара тарҕаныытын таһаарар. Бу дьиэлэр куһаҕан сурахтара төһө киэҥник тарҕаныыта арыгы куһаҕанын эмиэ дакаастыыр. Ол аата, арыгы туһунан куһаҕан сурахтар тарҕаныылара арыгыны испэт буолууга туһаны аҕалыахтаахтар. Арыгы иһэр дьиэлэргэ үөскээн тахсар куһаҕан сурахтар төрөппүттэр истиилэригэр тиийдэхтэринэ, кинилэр кыра оҕолорун арыгы иһэр куһаҕан диэн үөрэтэннэр, этэннэр, оҕолоро бу дьиэлэри тумна сылдьаллара үөскүө этэ. Оҕо хаһан баҕарар төрөппүтүн ылыннарыылаах этиитин сэҥээрэр, үгүстүк толорор. Ол аата, бу арыгы иһэр дьиэлэр куһаҕан сурахтара кыра оҕолору арыгы иһэр үгэскэ үөрэтиини тохтоторго улаханнык туһалыахтаах.

Арыгы иһэр дьиэлэр дьон өйдөрүгэр-санааларыгар икки өрүттээхтик дьайаллар:

Бастакытынан, эр дьон мустаннар арыгы иһэллэр, кэпсэтэллэр, араас оонньуулары оонньууллар, сынньаналлар, араас санааларын атастаһаллар. Бу дьиэлэр кинилэргэ өйдөрүн-санааларын сынньаталларыгар олус туһалаахтар. Эдэр дьоҥҥо ордук улаханнык туһалыахтарын сөп. Элбэх арыгыны испэт киһи биир эмэ үрүүмкэни иһэригэр маннык дьиэлэр өссө улахан туһаны оҥоруохтара. Биир эмэ үрүүмкэни иһээри сыалай бытыылканы атыылаһан баран, бу киһи барытын иһэн итирэригэр эрэ тиийэр эбэтэр кыттыгастары булунан атыттары эмиэ арыгылатар. Дьоно, кыттыгастара кэлбэккэ хааланнар бэйэтэ эрэ биир бытыылканы барытын иһэ охсон итирэн хаалбыт киһини хата, анекдот оҥостон күлэ сылдьыы эмиэ баар.

Арай бу дьиэлэр арыгыны отой испэт дьон санааларыгар арыгыны иһэргэ агитациялыыр кииннэр курдук көстөннөр, маннык дьиэлэри тэрийиини олус күүскэ утарсаллар. Бу дьон арыгы эдэр дьоҥҥо дьайыытын ситэ өйдөөбөттөрүттэн, тиэтэйэн, бары Россия дьонун курдук быһалыы бара сатаан, дөбөҥсүтэн, арыгыны бобон кэбиһии иһин туруналлар.

Иккиһинэн, бу дьиэлэртэн тарҕанар куһаҕан сурахтар кыра оҕолору арыгыттан тэйитэллэр. Бу дьиэҕэ үөскүүр куһаҕан сурахтарынан төрөппүттэр кыра оҕолорун сэрэттэхтэринэ, куттаатахтарына, оҕолор бу дьиэлэри сөбүлээбэт, абааһы көрүүлэрин үөскэтиэхтэрин сөп. Кыра эрдэҕиттэн арыгыны сөбүлээбэккэ ийэ кута иитиллибит оҕо улааттаҕына даҕаны, өйө-санаата улаханнык уларыйбат. Итини тэҥэ эр киһи арыгытын ол дьиэҕэ эрэ истэҕинэ, кыра оҕо арыгы иһэн үөрэри-көтөрү көрбөтөҕүнэ, арыгы иһиитэ өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэн хаал¬бат. Ол иһин кини улаатан баран, бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайдыбытын, тулуура улааппытын кэннэ, арыгыны истэҕинэ даҕаны арыгыга баһыттаран, арыгыһыт буолан хаалымыан сөп.

Бу кэмҥэ арыгыны утары охсуһууга сөптөөх быһаарыныы ылынылла илик. Арыгыны аһара испэт буолууга дьон өйүн-санаатын уһун кэмҥэ дьаныардаахтык үөрэтиини саҕалыахха, оҕолорго кыра эрдэхтэриттэн арыгыны иһии үгэс буолан иҥэрин суох оҥоруохха наада. Бу кэмҥэ диэри “улахан убай” сүбэтинэн, ыйыытынан наар бобон уонна арыгыны суох оҥорон охсуһа сатыыллар. Инньэ гынан хайа сахха арыгыһыт буолан бүппүт дуу эбэтэр улаханнык ылларбыт дьону ордук харыһыйан көрөн-истэн, бүөбэйдээн тахсаллар. Ол аата арыгыга улаханнык ылларан соччо туһаны да аҕалбат дьону олус аһына, өссө харыстыы, уһун кэмҥэ көрө-истэ, үйэлэрин уһата сатыыллар.

Көмүскүү, харыстыы сатыыр арыгыһыт буолбут дьону кыра уонна улаатан иһэр оҕолордооҕор ордук саныыр курдуктар. Арыгыһыттары үчүгэйдик көрөру-истэри, харыстыыры оҕолор көрөн-истэн улааталлар, оннук баҕа санааланан хаалыахтарын сөп. Оҕолор өйдөрүн-санааларын арыгыттан, арыгы иһэр үгэстэн аан бастакынан харыстыыр эбитэ буоллар, эдэр көлүөнэлэр арыгыттан ыраас, тэйиччи өйдөөх-санаалаах дьон буола улааталлар.

Арыгыһыт киһи бэйэтэ кыра оҕолорго холобур буолан көстө сылдьар. Кини итирэн баран үөрэрэ-көтөрө, мөҕөрө-этэрэ барыта кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар ордук хатанар. Арыгыһыт дьону аһара харыстаан оҕолору арыгы иһэр “үчүгэй” диэн өйдөбүл киириитигэр үөрэтиллэр. Бу арыгыны иһэр үгэс кыра оҕоҕо иҥэн хааллаҕына, кини улаатан баран эмиэ арыгыга кыаттаран, арыгыһыт буоларыгар олук ууран биэриллэр.

Эдэр, үүнэн иһэр көлүөнэлэр арыгыга хайдах сыһыаннаах дьон буола улааталларын хааччыйыы төрөппүттэр ытык иэстэрэ буолуо этэ. Арыгыһыт оҕолордоох аймахтар эстэр, симэлийэр дьылҕаланалларын оҕо кыра эрдэҕиттэн билиэхтэрэ этэ. Ыаллар бэйэлэрин олохторун салҕааччыларын ханнык үгэстэргэ үөрэтэллэрэ бэйэлэрин тустаах дьыалалара эрээри, общество, аймахтар, омук хас биирдии киһитигэр эппиэтинэһи эмиэ сүгэллэр.

Төрөппүттэр оҕолорун олох кыра эрдэхтэриттэн арыгы иһэр үгэскэ үөрэппэтэхтэринэ эрэ, киһи быһыылаах “туйах хатарааччыны” улаатыннаралларын билэллэрэ ордук этэ. Кыра эрдэҕиттэн арыгы иһэр үгэстэнэн, арыгылыырга аналламмыт “туйах хатарааччы” кимиэхэ наада буолуой?

“Эстэн, бүтэн эрэр аймахтарга арыгыһыт дьон үөскүүллэр”,- диэн этии баара, төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын сайдыытыгар ылар оруоллара лаппа үрдүгүн өссө чуолкайдаан биэрэр. Ол курдук үгүс өттүгэр аһара көрүллэн-истиллэн атаахтык иитиллибит оҕо арыгыһыт буолан хаалара ордук хомолтолоох.

Билигин арыгы туһунан кэпсэтиигэ бу боппуруоһу чуолкайдык арааран быһаарыахха сөп буолла. Ол курдук аны государство арыгыһыттар аҕыйаан барыыларыгар кыһамматын быһаарбыт кэнниттэн, оҕолорун туһугар төрөппүттэр ордук кыһаныахтара этэ. Төрөппүттэр оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар арыгыны испэт буолуу үгэстэрин иҥэрдэхтэринэ, арыгыга сыһыана соннук үөскээн олохсуйуо уонна үйэтин тухары араҥаччылыы сылдьыаҕа диэн этиини сыыйа-баайа ылыналлар.

Олоҕу бу баарын курдук ыытан иһии, кэлэр көлүөнэ эдэр дьон өйдөрө-санаалара арыгы диэки охтуутун, салаллыытын кыайан көннөрбөт. Арыгы кыра оҕолорго хайдах дьайарын аахайбакка, өйдөрүгэр-санааларыгар, ийэ куттарыгар ханнык үгэс иҥэн, ууруллан хааларыгар төрүт кыһамматы көрдөрөллөр. Мантан инньэ арыгыны утары охсуһууга хайысханы тосту уларытан оҕолор өйдөрүн-санааларын ордук харыстыырга, көмүскүүргэ туһаайар кыах баар буолла.

Оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн арыгыны аһара испэт буолуу үгэстэригэр иитилиннэҕинэ, улаатан баран арыгыны иһэртэн туттунарыгар күүстээх буолар. Ол курдук кини ийэ кутугар олохсуйан, иҥэн хаалбыт, арыгы куһаҕанын туһунан өйдөбүл, үгэс кинини тохтото, туормастыы, арыгыттан тэйитэ сылдьара арыгыга ылларбатыгар туһалыыр.

Арыгыны утары охсуһууга аан маҥнай кыра оҕолору арыгы иһэр үгэскэ үөрэппэт буолууну тутуһар ордук. Төрөппүттэр элбэхтик дьиэлэригэр арыгылаан кыра оҕолору арыгыны иһэр үгэскэ үөрэппэккэ кыһаналлар. Оччоҕуна эрэ кэлэр көлүөнэ эдэр дьон арыгыны абааһы көрөр, эккирэтэн испэт дьон буола улааталлара ситиһиллэр.

Сахалар төрүөхтэриттэн күүстээх санаалаахтар. Ол күүһү аһара тымныы дойду биэрэр. Хантан да халлаантан түһэр күүс курдук буолбатах. Арай тымныы сиргэ олохтоох буолан кыра эрдэхтэн улахан тымныыны тулуйар буола үөрэнииттэн, тулуурдаах буолуу, өһөс санаа сайдан, үөскээн тахсара өйү-санааны күүһүрдэр. Кыахтаах киһиэхэ өһөс санаата киирдэҕинэ бэйэтэ да арыгыны аһара испэти ситиһиэн сөптөөх. Хас биирдии киһи санаатын күүһүртэҕинэ, туруннаҕына, биир санааны ылыннаҕына арыгыттан тутулуктаах буолууну кыайар кыахтаах. (1,66).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Өй көтүүтэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2018. - 152 с.