Аһылыгы көтүтүү

Аһылыктан туттунуу

Коммунистар салайан олорбут кэмнэригэр киһи бэйэтин бэйэтэ бас билиммэт этэ. Ол курдук киһи хайаан да үлэлиэхтээх, үөрэниэхтээх, киһи барыта биир тэҥ диэн өйдөбүллэр аһара бараннар хайаан да оннук эрэ буолуохтааҕын курдукка кубулуйбуттара. Туох баары барытын государство бас билэрин тэҥэ, хас биирдии киһи доруобуйата эмиэ государство бас билиитэ буолбута. Ол курдук ыалдьыбыт киһини государство бэйэтин эмчиттэринэн көрдөрөн, босхо, государство харчытыгар эмтиир этэ. Хас биирдии киһи тугу үлэлээн туһалыан сөбүн аналлаах комиссия эмиэ быһаарара.

Дьон доруобуйаларын харыстааһыны үтүө санаалаах государство оҥоро сатыыра, оннооҕор үлэ быыһыгар производственнай гимнастиканы киллэрэн эти-сиини дьарыктыыра, сарсыардааҥҥы гимнастиканы күн аайы араадьыйанан биэрэн, оскуолаҕа оҕолору эрчийэн туох баар кыаллары барытын оҥоро сатаабыта. Ол эрээри маннык аһара көрүүгэ-истиигэ дьон сыыйа үөрэнэннэр бэйэлэрин доруобуйаларын, эттэрин-сииннэрин аан маҥнай бэйэлэрэ эрчийэллэрин, харыстыылларын умнан, барытын государство кинилэргэ анаан оҥоруохтааҕын курдук саныыр буолан хаалбыттара.

Дьон доруобуйаларын харыстааһыны государство бэйэтигэр ылыытыттан дьон эрчиллэн, итиини-тымныыны тулуйарга үөрэнэн, элбэхтик хамсанан, сүүрэн-көтөн доруобуйаларын тупсаралларын оннугар туох да эрэйэ суох, босхо кэлэр эмтэри элбэхтик иһэргэ, аҥардастыы медицинэ көмөтүгэр сыҥаланарга, төлөбүрдээх сынньалаҥҥа сытарга үөрэммиттэрэ.

Кэлин сэбиэскэй государство дьадайан үрэллибитин кэннэ киһи бэйэтин доруобуйатын харыстыыр, тупсарар туһугар аан бастаан бэйэтэ кыһанан үлэлиэхтээх диэн этэллэрин үгүстэр соччо сөбүлээбэттэр, тириилэрин таһынан истэллэр. Киһи бэйэтин доруобуйатын бөҕөргөтөөрү элбэхтик тымныыга сылдьарын, тымныынан эрчиллэрин уонна гимнастиканан дьарыктанарын сүрэҕэлдьээбэккэ эрэ оҥороро бэйэтиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолбутун өссө билинэ иликтэр. Бөҕө доруобуйалаах, үчүгэй эрчиллиилээх киһи кыра, тымныйан ыарыыларга ыалдьыбакка элбэхтик эмтэнэргэ бэйэтэ үлэлээн-хамсаан булуммут харчытын ороскуоттаабата, атын дьон бары араас эрчиллиилэринэн, доруобуйаларын бөҕөргөтүүнэн дьарыктаналларыгар ыҥырар, угуйар. Ол аата бэйэтэ эрчиллии, дьарыктаныы көмөтүнэн этин-сиинин, доруобуйатын тупсарбыт киһини атыттар үтүктэн, батыһан эрчиллэллэрэ, дьарыктаналлара бэйэлэригэр туһаны аҕалар.

Былыр ыраахтааҕы дьаһайан олорбут кэмигэр саха дьонун үгүс өттүлэрэ дьадаҥы эбиттэр. Оччотооҕу кэмҥэ бары хаһаастарын барытын сиэн бүтэрэн, сааскы кэмҥэ олус аҕыйахтык аһаан, сороҕор чуут хоргуйа сыһан, дьылы нэһиилэ туорааһын олус улахан үөрүүнү аҕалар кэмнэрэ бааллара. Саха дьонугар дьылы этэҥҥэ туорааһын сыл бүтүүтүгэр тэҥнэһэн улахан бырааһынньыкка – ыһыахха кубулуйуута итинтэн төрүттэммит. Бу быһаарыыны сөп диэтэхпитинэ саха үлэһит дьоно боростуой аһылыгы олох аҕыйахтык, кэмчилээн аһыыллара кырдьык. Ол иһин олохпут усулуобуйата ыараханыттан, ас-үөл саппааһа аҕыйаҕыттан сахаларга аһылыктан туттунуу үөрэҕэ үөскээбэккэ хаалбыт.

Саха сиригэр бурдугу үүннэрии сайдыыта ас-үөл саппааһа эбиллиитигэр тириэрдибитэ. 19-с үйэҕэ сахалар ахсааннара лаппа эбиллиити¬гэр ити ас-үөл саппааһа элбээһинэ ордук улахан оруолу ылбыта. Оччотооҕу ханнык да эмп-том суох кэмигэр саха дьонун ахсааннара лаппа биллэр гына эбиллибит. Бары Саха сиригэр сылдьыбыт үөрэхтээхтэр суруйалларынан ол кэмҥэ уһун үйэлээх кырдьаҕастар олус элбэх эбиттэр. 100 саастарын ааспыт дьон өссө үлэлии-хамсыы сылдьалларын элбэхтик суруйан бэлиэтээбиттэр.

1822 сыллаахха от ыйыгар Санкт-Петербурга тахсыбыт «Северный архив» диэн сурунаалга: «Сахаларга сүүс саастарын туолбут кырдьаҕастар олус элбэхтэр. Бары үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Бу омуктар бэйэлэрэ бөҕө оҥоһуулаахтар уонна уһун үйэлээхтэр»,- диэн суруйбуттар. «Долгожители Якутии» диэн кинигэҕэ бэриллибит таблицаҕа Саха сиригэр олорор дьон ахсааннарын уонна ол дьонтон 100 саастарын төһө киһи ааспыттарын суоттаан таһаарбыттар. (1,9).

Сыла Киһи ахсаана 100 сааһын ааспыт

                                                     ааспыт киһи ахсаана

1897                   269880                         90

1959	           479600	                         120

1998	           1033300	                   30 

Биир үйэ устата саха дьонун олохторун сайдыыта төһө үрдээбитин бу таблица арыйан көрдөрөр. Сайдыы, арҕааҥҥы дойдулар үөрэхтэрин аҥардастыы батыһыы туохха тириэрдибитэ эмиэ бу таблицаттан ырылыччы көстөр. Ол курдук бу таблица сыыппаралара саха дьонун үйэлэрэ лаппа кылгаабытын арылхайдык быһаараллар.

Биһиги бу үлэбитигэр ыраахтааҕы салайар кэмэ үчүгэй эбит диэн дакаастаары оҥостубаппыт. Арай «Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх» диэн биллэр этиини өйдөөн кэлэммит, оччотооҕу ыарахан олох туох үчүгэйдээх эбитин булан ыларбыт туһалаах буолуоҕа.

Айылҕаҕа ханнык баҕарар кыыл ыарыйдаҕына сууланан баран сытынан кэбиһэр. Ыт хас да күн аһаабат, куоска эмиэ. Аһаабакка сытаннар сотору кэминэн көнөннөр, ыарыылара ааһан үтүөрэллэр. Дьиэҕэ олорор кыыллар ханнык да эми булан испэттэр эрээри, бэйэлэрэ ыарыыларын аһарыналлар, арай хонууга сылдьар ыттар ханнык эрэ оттору булан ыстыы сылдьаччылар. Кыыллар аһаабакка сырыттахтарына эттэриттэн-сииннэриттэн араас мунньуллубут кирдэр, дьааттар ыраастанан тахсаннар үтүөрүү буолан барар эбит. (2,34).

Айылҕаттан бэриллибит бу өйү-санааны кыыллар сатаан туһаналларын итинник, аһаабакка эрэ сылдьан эмтэнэллэрэ быһаарар. Онтон дьон төһө да өйдөрө-санаалара сайдыбытын иһин аһыыр-сиир баҕаларын оннооҕор улаханнык ыалдьа да сылдьан кыайан кыана туттубаттара, үтүө холобуру батыһан үтүктүбэттэрэ олус хомолтолоох. Ол курдук христианскай таҥара дьиэтэ итэҕэйэр дьонун икки тыһыынча сылтан ордук кэм устата үөрэтэ, модьуйа, оннооҕор күһэйэ сатыыр даҕаны элбэҕи аһаан уойан ыалдьааччылар хата аҕыйаабаттар.

Айылҕа айбытын быһыытынан киһи аһылыгын чааһыгар төһө эмэ элбэх саппаастаах сылдьар. Олох араас ыарахан кэмнэригэр аһылыгы булунуу олус ыараханынан Айылҕа киһиэхэ ити чааһыгар олус элбэх саппааһы биэрбит. Эбиискэ аһаабакка, аҥардастыы ууну эрэ иһэн киһи ыйы быһа сылдьыан сөп диэн үөрэхтээхтэр этэллэр.

Омук үөрэхтээхтэрэ киһи аһаабакка эрэ сылдьыытын дириҥник үөрэтэн эрэллэр. Поль Брэгг диэн учуонай анаан-минээн аччыктааһынынан уһун кэмҥэ бэйэтэ дьарыктанан, маннык эмтэнии туһунан үөрэҕи арыйбыт. Кини суруйбут кинигэтэ бэйэтин доруобуйатын туһугар бэйэтэ кыһанар киһиэхэ олус туһаны аҕалыан сөп. Биһиги бу үлэбитигэр П.Брэгг үлэтэ уонна сахалар аһылыкка сыһыаннаах этиилэрэ сүрүн төрүт буоллулар.

Сахалар аһылыкка сыһыаннаах этиилэрин биһиги эбэбит Лөкүө эмээхсин элбэхтик туһанар этэ. Кини этиилэрэ уонна аһааһын уратылара учуонай П.Брэгг үөрэҕэр сөп түбэһиилэрэ сахалар аһылыгы туһаныылара дириҥ төрүттээҕин быһаарар.

Киһи атын аһы аһаабакка ууну эрэ истэҕинэ бэйэтин этигэр-сиини¬гэр мунньуммут саппааһынан аһылыктанар. Этиттэн-сиинииттэн аан маҥнай мунньуллубут сыа саппааһын уларытан эньиэргийэҕэ кубулутан туһаммытынан барар. Мунньуллубут сыатын саппааһа бүттэҕинэ, биирдэ эрэ быччыҥнарыттан сыыйа көҕүрэтэр. Ол аата, киһи этэ-сиинэ лаппа аҕыйыар диэри аһаабакка сылдьар кыахтаах. Ити барыта киһи айылҕаттан айыллыаҕыттан аһылыгар олус улахан саппаастааҕынан, эт-сиин барыта айылҕа эттиктэриттэн хомулларынан быһаарыллар.

Доруобуйата үчүгэй, бөҕө буолуон баҕарар киһи минньигэстик аһааһын уонна туһалаах аһааһын диэн өйдөбүллэр икки ардыларынан өйүн-санаатын күүһүнэн салайтаран аһыырын ситиһэрэ наада. Ол аата аһааһын «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар быһаарыыларыгар эмиэ сөп түбэһэр уонна киһиттэн эмиэ тулуурдаах буолууну ирдиир. Соччо минньигэһэ суох да буоллар доруобуйаҕа олус туһалаах аһылыгы быстыбакка-ойдубакка эрэ, үөрэ-көтө сиэн кэбиһии киһиттэн эмиэ эрэйиллэр тутаах көрдөбүл буолар.

Олус элбэх минньигэс аһылыктар киһиэхэ аҕалар туһаларын билэн, сөбүлээн көрөн, аһара барбакка туһанар буолуу аныгы үйэ үөрэхтээх киһититтэн ирдэнэр тутаах көрдөбүл. Бу көрдөбүлү толорор наадаҕа киһи син-биир улахан тулуурдаах, этин-сиинин сиир-аһыыр баҕатын кыайа-хото тулуйар кыахтаннаҕына эрэ табыллар. Аһылык эмиэ киһиттэн олус тулуурдаах буолуутун эрэйэр. Христианскай уонна мусульманскай таҥара үөрэхтэрэ киһи өйө-санаата ити мөлтөх өрүтүн билэннэр көмөлөһө сатыыллар. Kинилэр сотору-сотору кэлэн иһэр аһылыктан туттунар кэмнэри, постары оҥороннор уонна онон күһэйэннэр таҥараны итэҕэйэр дьон аҕыйахтык аһыылларын ситиһэ сатыыллар. (3,24).

Туһаныллыбыт литература.

1. Кириллина В.И., Прокопьева Ю.Н. Долгожители Якутии. Якутск: 1999. - 64 с.

2. Поль С.Брэгг. Формула совершенства. Санкт-Петербург: ТОО «Лейла», 1993. - 384 с.

3. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2007. - 84 с.