Боруобалаан көрүү

Боруобалаан көрүү диэн үөрэҕи ылыныы тутаах көрүҥэ буолар.

Сахалар «Киһи тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ астынар» диэн оҕону үөрэтии хайдах барыахтааҕын быһаарар этиилээхтэр. Бу этии үөрэх барыта боруобаланан, этин-сиинин хамсаттаҕына, хос-хос хатыланнаҕына эрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэһи үөскэтэн дириҥник, умнуллубат гына иҥэрин быһаарар.

Оҕоҕо тугу эмэни билбэтин эттэххэ, хайаан да боруобалаан, тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ астынар, чахчы сөп эбит диэн итэҕэйэр, оччоҕуна билинэр, ылынар, толорор буоларга үөрэнэрэ түргэтиир.

Холобурга, кыһын тымныыга кыра оҕолорго таһырдьа оонньуу тахсалларыгар: «Муус кыырпаҕын айаххытыгар угумаҥ, уоскутун хам ылыаҕа, хаан тахсыаҕа»,- диэн анаан-минээн сэрэтэн этэҕин. Арай таһырдьа тахсаат даҕаны, көрбөт кэмҥэр түбэһиннэрэн бары ити этиини боруобалаан көрөн, тоҥ мууска уостарын хам ыллаттарбыттарын, тоҥ муус куһуоччуктарын уостарыгар ыйаабыттарын босхолуургар эрэ тиийэҕин. «Айыкка», «абытай» буолбутун, уостан хаан тахсыбытын кэнниттэн тымныы муустан сэрэнэр үөрэх дьэ өйдөрүгэр түһэн умнуллубат гына хатанан туһата улаатар.

Кыра оҕо алҕас хатыылаах кактус үүнээйини харбаан ыллаҕына «Айыкка» буолан кэһэйэн, аны ханнык да үүнээйиттэн сэрэнэн тарбаҕын төбөтүнэн кэйиэлээн, бэрэбиэркэлээн көрбөккө эрэ тыыппат буоларга түргэнник үөрэнэр.

Боруобалаан көрүүттэн кэһэйдэххэ, эккэ-сииҥҥэ ыарыы үөскээтэҕинэ үөрэнии ордук дириҥник, умнуллубат гына иҥэр. Бу үөрэх ордук кыра оҕо итиини тыыппатын туһугар тарбаҕын төбөтүн итиинэн хаарыттаран, кэһэтэн үөрэтии баарыттан биллэр. Оҕону сэрэхтээх буолууга үөрэтэргэ олус туһалаах ньыматын сахалар былыр-былыргыттан билэн оҕолорун иитиигэ билигин да туһана сылдьаллар.

Арыгыны элбэхтик иһэр куһаҕанын туһунан бары; учууталлар, төрөппүттэр, билэр дьон эмиэ этэллэр. Оҕо улаатан иһэн ханнык эмэ хампаанньаҕа кыттыһан син-биир биирдэ аһара иһэн кэбиһэр кыахтаах. Хайаан да боруобалыыр, билбэтин, саҥаны айыыны оҥорор санаата киниэхэ батан сылдьыбакка тахсарыгар эрэ тиийэр, арай аһара иһэн ыарыйдаҕына, кэһэйдэҕинэ, дьэ чахчы арыгы куһаҕанын билэн, кэһэйэр, итэҕэйэр. Бу боруоба кэнниттэн арыгыттан кэһэйэн куһаҕанын итэҕэйдэҕинэ испэт киһиэхэ кубулуйуон сөп.

Манна табаах тардыытын эмиэ киллэриэххэ сөп. Ким төһө элбэх бөппүрүөскэни умуруорбакка эрэ тардарыгар күрэхтэһэн уҥан хаалбыт уол табаахтан кэлин да улаханнык сэрэнэр этэ.

Иллэҥ, элбэх харчылаах эдэрдэр наркотигы боруобалаан көрө сылдьан ылларбыттарын билбэккэ да хаалыахтарын сөп. Киһи доруобуйатыгар, өйүгэр-санаатыгар дьайара күүһэ бэрдиттэн наркоман буолбут дьон ыарыһахтарга кубулуйаллар, уһуннук эмтэммэккэ эрэ кыайан быраҕа охсон кэбиспэттэр.

Билигин тэнийэн, тарҕанан эрэр наркотиктары биирдэ эмэ боруобалыы оонньуу сылдьан ыллара охсон хаалыахха сөбө эдэрдэр аһара боруобалыыр, саҥаны айыыны, билбэттэрин оҥоро охсор санааларын кыана тутталларыгар, тулуурдарын, өһөстөрүн өссө күүһүрдэн биэрэллэригэр, сахалар таҥараларын үөрэҕэ "Айыы диэмэ", "Айыыны оҥорума" диэн этэрин тутуһалларыгар күһэйэр. Олох сайдан, тупсан истэҕинэ “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн үөрэҕи сайдыыны ситиһиэҕин баҕарар омук дьоно хайаан да тутуһуохтаахтарын биллэрэр.

Билигин эдэрдэргэ «Айыыны оҥорума» диэн этии, үөрэтии ордук туһалаах уонна табатык өйдөнөрө олус наада буолла. Саҥаны, билбэти, урут биллибэти оҥоруу саҥаны айыы буоларын бары билэллэр эрээри оҕолор өйдөрүн-санааларын кыайан харыстыырга өссө да үөрэнэ иликтэр. Сэбиэскэй былаас «айыы үчүгэй» диэн албынныы сылдьыбытын билигин да хаалларбакка салҕаан иһээччилэр "айыы үөрэҕин" айан үлэһиттэр, төрөппүттэр өйдөрүн-санааларын буккуйаллар. Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан, үчүгэйи уонна куһаҕаны сатаан арааран билэн олоҕор туһанар буола үөрэниэр, ол аата киһи буолууну ситиһиэр диэри “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи тутуһара ирдэнэр. Бу үөрэх оҕону сыыһа-халты туттунарыттан, киһи быһыытын аһара барарыттан харыстыырынан туһата улахан.

Оҕо өйө-санаата сайдыытын уратытынан туох баар билиитин барытын саҥаны арыйан оҥорор. Өйө-санаата саҥаны айыылартан, билиилэртэн хомуллан үөскүүр, олортон мунньуллан ийэ кута үөскүүр. Оҕо куруук саҥаны арыйар, айыыны оҥорон иһэр, улахан киһи бары билэр билиитэ киниэхэ саҥаны айыы буолан иһэр уратылаах. Туох баар билиитэ барыта киниэхэ саҥаны айыы буолан өйүгэр-санаатыгар оннук уларыйыылары киллэрэр. Саҥаны билэн иһэриттэн өйө-санаата сайдар, эбиллэр.

Хас биирдии саҥаны арыйыы барыта боруобаланан истэҕинэ эрэ табыллар, олоххо киирэр, өйгө-санааҕа дириҥник, хаһан да умнуллубат буола хатанар. Оҕону үөрэтээччилэр «Повторение – мать учения», «Практическое занятие» диэн этиилэрэ барылара боруобалаан көрөн ылыммыт билиини чинэтиигэ аналлаахтар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбуттара. Ол быһыы содулунан билигин Россия дьонун өйдөрө-санаалара туруга суох буолууга киирэн сылдьар. Бу кэмҥэ дьоҥҥо наркотик дьайыыта ордук күүһүрэр. Наркотик дьайыытыттан Россия дьоно ордук күүскэ оҕустарар кыахтаахтар. Бу быһаарыы табатын Россия дьоно арыгыны элбэхтик иһэллэрэ, арыгыһыт буолаллара биллэрэр.

Наркотикка ылларан эрэр эдэр киһи дьону кытта тапсыбат, кыраттан сылтаан кыыһыран-тымтан иһэр, куруук туга эрэ табыллыбат буолуута үөскээн сайдан иһэр.

Киһини наркотигы туһаныыга үтүрүйүү уголовнай ыстатыйаҕа сөп түбэһэр. Албыннаан, боруобалаан көрдөрөн наркотикка үөрэтэн кэбиһиини бэйэлэрэ наркоман буолбут дьон элбэхтик оҥороллор. Кинилэр эдэрдэри ордук саныыр санааларын иэстэһэн ситиһэ сатыылларыттан наркотигынан көөчүктээн, боруобалатан кэбиһиэхтэрин сөп.

Эдэрдэри «айыы үчүгэй», «айыыны оҥор» диэн үөрэтии саҥаны, биллибэти оҥорор санааларын аһара күөртээн, наркотиктары боруобалаан көрөллөрүгэр тириэрдэр. Аҕыйахта боруобалаан көрө сылдьан наркотикка ылларан хаалар эдэрдэр элбэхтэр. Эдэр наркоманнар куруук элбээн иһэллэр.

Сахалар «Айыыны оҥорума» диэн эдэрдэри үөрэтэллэрэ кинилэри сыыһа тутталларыттан харыстыыр ураты аналлаах.

Оҕо ханнык баҕарар билиитин барытын бэйэтэ боруобалаан, оҥорон көрөн, билэн иҥэриннэҕинэ эрэ табыллар. Кини бу быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын үксүгэр боруобалаан көрөн баран биирдэ билэрэ улахан уустуктары, эрэйи да үөскэтэр.

Уол оҕолор сүрүн уратыларынан барыны билбиттэрин боруобалыы охсорго урутаан дьулуһаллар. Сыыһа-халты, аһара туттунууга киирэн биэриэхтэрин сөбө, кинилэри ордук көрөн-истэн харыстыырга, кэмэ кэлэн истэҕинэ үөрэтэн, такайан биэрэн иһиигэ аһара наадыйаллар.

Олоххо туттуллар барыны бары боруобалаан, оҥорон көрөн билии-көрүү государстволар олохторугар кытта дьайар. Ыраахтааҕылаах Россия аһара баайдара, чиновниктар үлэһит дьону аанньа ахтыбаттара, элбэх барыһы ылаарылар хамнастарын ситэ төлөөбөттөрө, олус уһун кэмҥэ үлэлэтэллэрэ. Аһара баайдар салайар государстволара үлэһиттэр олохторун тупсарар иһин туох да туһалааҕы оҥорботоҕо, кыһамматаҕа, 8 чаастаах үлэ күнүн олохтооботоҕо, тыа сирин үлэһиттэригэр сири биэрбэтэҕэ, кэлин үлэһиттэри кытта кэпсэтиигэ биир тылы булбаттарыттан сааны-сэби туттан ытыалыырга, элбэх киһини бииргэ өлөртөөһүҥҥэ кытта тиийбитэ.

Маннык ыар ыгааһын түмүгүнэн Улуу Октябрьскай революция саҕаламмыта уонна олус улахан кыайыыны ситиһэн үлэһиттэр бары баҕа санааларын толорбута. Сири - бааһынайдарга, собуоттары - оробуочайдарга биэрбит курдук буолбута. Yлэһит, хамначчыт дьон үлэлээн сөптөөх хамнаһы өлөрөн киһи быһыылаахтык олохторун оҥостон олорор кыахтаммыттара, аны бары барыта үчүгэйгэ кубулуйбута, Улуу сэриигэ кыайыы ситиһиллибитэ. Үчүгэй олох буолла диэн үөрүү-көтүү, соҕотох партия салайыытынан най барыы сабыдыалыгар оҕустарыыларыттан олох таһыма сайдыбакка хаалыыта саҕаламмыта.

73 сыл устата сэбиэскэй былааһы боруобалаан, кэһэйэн баран, билигин капитализмҥа төннүү кэмэ Россияҕа кэлэн турар. Бу боруобалааһын төһө да уһунун иһин үс көлүөнэ уларыйыытын кэнниттэн сэбиэскэй былаас сыыһаларын, дьэ арааран билэн, өйгө-санааҕа халыйыыны көннөрүү үлэтэ ыытылла сылдьар.

Атын сайдыылаах государстволар Улуу Октябрьскай революция кэнниттэн дьэ өй, үөрэх ыланнар, бары үлэһиттэригэр төһө эмэ чэпчэтиилэри оҥороннор, өрө туруулар салгыы сайдан иһиилэрин тохтоппуттара. Онтон ыраахтааҕы өрө туруу, бу үлэһиттэр саҥаны айыылара оннук кутталлаах буолуо диэн билбэтиттэн олорон биэрэн, былаҕайга былдьаммыта.

Билигин да саҥаны арыйыы, айыы дьайыыта уларыйа илик. Туох барыта боруобаланан, туга-ханныга ситэ биллэ илигинэ сэрэхтээх, кутталлаах буолуохтааҕын эрдэттэн билэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илик оҕолору, эдэрдэри харыстаан «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн сахалар үөрэхтэрин кытаанахтык тутуһаллар.

Саҥаны оҥоруу, айыы туох содуллааҕа, үчүгэйэ дуу, куһаҕана дуу боруобалаан, оҥорон көрдөххө эрэ, төһө эмэ кэминэн биллэр кыахтааҕа олоххо уустуктары үөскэтэр. Саҥаны айартан, айыыны оҥоруох инниттэн сэрэхтээх буолуу хайаан да ирдэнэр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэрэ өй-санаа ити уратытыттан тутулуктаах уонна эдэрдэри, ордук уолаттары сыыһаны-халтыны, аһара барыыны оҥорон кэбиһэллэриттэн, наркотикка убанан хаалыыларыттан харыстыырга аналланар. (1,16).

Туһаныллыбыт литература.

1. "Туймаада" хаһыат. №260. 2.07.2015.