Буучугурас (киһи)

Буучугурас - Василий Иннокентьевич Степанов 1937 сыллааха Саха сиригэр хапсаҕайга абсолютнай чөмпүйүөн аатын ылан биллибитэ.

Үөһээ Бүлүү улууһун Мэйик сиригэр Түүкээн үрэх үрдүгэр 1908 сыллаахха бэс ыйын 21 күнүгэр төрөөбүт. Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа. 1937 сыллаахха Бүлүү уонна Үөhээ Бүлүү оройуоннарын аатыттан Дьокуускайга тустууга кыттан кыайбыт.

Үөлээннээҕэ эмиэ биир күүстээх тустуугунан биллибит Бычырдаан ахтыытыттан: "Дьиҥэр, араа-бараа этибит. Бастакы көрсүһүүбүт... муус устар бүтүүтэ буолбута. Онно хайыһарынан Бүлүүттэн (училищеттан) Ньурбаҕа диэри бохуоттаабыппыт. Үөһээ Бүлүүгэ ... хаар күрдьэе миэстэ бэлэмнээбит этилэр. Буучугураһы киллэрбиттэрэ. Саҥардыы анньыһан иһэн бүлгүҥҥэ саайбыытын аһаран биэрэн баран илиититтэн тарпытым. Тайаммыта, наһаа кыһыйбыт этэ. Ити сайыныгар Бүлүүгэ киирэн спартакиадаҕа тустубуппут. Онно кини бырахпытын хардары бырахсыбытым. Иккиэн тэҥҥэ охтубуппут да, мин илиим-атаҕым кини үрдүгэр буолан кыайыыны миэхэ биэрбиттэрэ. Ол эрээри, дьиҥинэн, сири мин бастакынан булбутум. Онон, дьиҥнээҕинэн, хардары-таары хотуспуппут. Туста сылдьан кэтэҕиттэн ыллахха моонньо олус суон этэ".

1937 с. бу икки бөҕөстөн хайаларын Дьокуускайга туста ыыталларын туһунан мөккүөр буолбут. Онно улуус тустууну сэргээччилэрэ көрүһүннэрэн туһуннарбыттар. Онно Буучугурас хотон, Дьокуускайга кини барар буолбут. Ол баран аҕыс бөҕөһү кыайан Саха чөмпүйүөнэ буолбут. Ол иһигэр Күүстээх Петухову мүнүүтэ иһигэр икки буутуттан ылан өрө көтөҕөн баран бырахпыт. Кэлин Р. Петухов ахтыытыгар Буучугураһы кыаҕа бэрт этэ диэн кэпсиир эбит.

1939 сыллаахха Иркутскайга тустан кыайбытын туһунан ахтыылар бааллар. Онно арааһа куһаахтаах "татаар" тустуута буолбута буолуо дииллэр.

Сэриигэ ыараханнык бааһыран дойдутугар төннөн иһэн Битиимҥэ өлбүт курдук

Саха сирин киэн туттар бөҕөһө, хапсаҕайга бастакы абсолютнай чемпион, Мэйик нэһилиэгэр Түүкээн үрэх үөһэ, «Садыҥ элгээнэ» диэн сиргэ 1909с. күн сирин көрбүтэ. Бөҕөс быһыытынан түһүлгэҕэ 15 сааһыттан туста тахсыбыта. Түөрт Бүлүү улууһун ыһыахтарыгар анаан-минээн атах оонньоон, сүүрэн, тустан аҥардастыы аатыран кыайыы көтөллөөх сылдьыбыта. Иэл-тиэл тэҥҥэ тустар бөҕөстөр бааллар үһү да, Буучугурас син биир баһыйталыыр эбит. Дьон-сэргэ кинини толору кыахтаах киһинэн сыаналыыллара. Этэ-сиинэ: үрдүгэ – 1м.70см., ыйааһына – 90-ча кг. Ол аата орто уҥуохтаах, бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх. Кыһаан киһи (кыһыллыҥы), кэтит сарыннаах, бэгэччэгэр диэри суон бөкүнүк харылаах. Халлаанап Махсыым бөҕөс ахтыыта: «Сыгынньахтаннаҕына быллырытта сылдьар былчыҥа суоҕа, имэрийэн-томоруйан кэбиспит курдук эттээҕэ-сииннээҕэ. 100-чэҕэ тиийэр киһилиин туһуннум да, кини курдук тилигирии мөхсөр былчыҥнаах бөҕөһү көрсүбэтэҕим, ытыспар билигин да биллэргэ дылы». Мэҥэ Хаҥалас бөҕөһө Бообо ахтыыта: «Буучугурас курдук кытаанах эттээх киһини билбэтэҕим. Иҥиир күүстээх киһи». Бообо бөҕөс бэйэтэ тиҥэһэ бургунаһы бүтэй нөҥүө быраҕар эбит. Буучугурас күүһэ-күдэҕэ: 1. Буучугурас бөҕөс туруору күүһүнэн 25 бууту, ол эбэтэр 360кг. бурдугу ат сыарҕатыгар уурар анаан көтөхпүт үрдэлин биллэрбэтэх. 2. Киһи ытыһыгар таба тутуллар хатыҥнары уулара ыгыллыар диэри илдьи тутар, атынан айаннаан иһэн. 3. 2 бууттаах гиирэнэн сарайдаах дьиэ нөҥүө көҥүл быраҕаттыыр. 4. Быа түспэтэх 9-таах атыыр сылгытын үрдүнэн ойуоккалаан бастакы акка тиийиитэ. 5. Бэйэтин саастыылара 10-ча киһи саба түһэн тустууларыгар сабыта тутан, биир сиргэ охтортооһуна. Киһи күүһэ үс сүрүн күүскэ арахсар диир эбит: 1. Эрчиллии күүһэ (хачайданыы) 2. Хаан күүс (өбүгэ күүһэ) 3. Иҥиир күүс – саһа сылдьар уҥуох былчыҥ баар үһү. Бу айылҕа сэдэх бэлэҕэ. Степанов Василий Иннокентьевич – Буучугурас Аҕа дойду улуу сэриитигэр ыҥырыллан барбыта, Воронеж куораты босхолооһун кырыктаах кыргыһыытыгар ыараханнык бааһыран, икки баттыгынан эргиллэн иһэн, Иркутскай госпиталыгар сырдык тыына быстыбыта. Саха сирин хапсаҕайга бастакы абсолютнай чемпиона, ХХ-с үйэ номоххо сылдьар күүстээх киэн туттар бөҕөһө В.И. Степанов-Буучугурас чаҕылхай олоҕо, албан аата үйэлэргэ умнуллуо суоҕа! / В.А. Федоров, РФ Журналистарын Союһун чилиэнэ

Үөһээ Бүлүү өҥ буоруттан... / СР «Үөһээ Бүлүү» (оройуона) муниц. тэриллии дьаһалтата, Үөһээ Бүлүүтээҕи кыраайы үөрэтэр салаата [хомуйан оҥордулар : О.Д.Федорова, Г.А.Саввинова]. – Дьокуускай, 2012. – С. – 190-215

Өссө маны көр

• Буучугурас, Яков Григорьев, "Кыым" хаһыат, 2009 №3.