1937

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 8 — Ленинграакка аан дойдуга бастакы Арктика Түмэлэ арыллыбыт.
• Тохсунньу 19 — Дьокуускайга култуура үлэһиттэрин бэлэмниир орто анал үөрэх кыһата — культпросвет оскуола (билигин Култуура уонна ускуустуба кэллиэһэ) аһылларын туһунан Саха АССР Наркомпроһун бирикээһэ тахсыбыт.

• тохсунньу 20 — Франклин Рузвельт иккистээн АХШ президент болдьоҕор киириитэ.

Олунньу

• Олунньу 16 — ССРС НКВД-тын Саха АССР-дааҕы управлениета Саха АССР ис дьыалатын народнай комиссариата буолбут. Өрөспүүбүлүкэ НКВД-тын бастакы наркомунан Андрей Коростин анаммыт, кини бастакы солбуйааччытынан Иван Дорофеев (кэлин кини наркомнаан олордоҕуна репрессия Саха сиригэр уһук чыпчаалга тиийбитэ). НКВД сүрүн салааларынан Госбезопасность управлениета (УГБ) уонна Оробуочай-бааһынай милиисийэ управлениета (УРКМ) этилэр.
• Олунньу 16 — Америкаҕа Уоллес Х. Карозерс нейлоҥҥа патент ылбыт.
• Олунньу 21 — Наассыйалар Лигалара тас дойду «волонтердара» Испания сэриитигэр кытталларын боппут.
• Олунньу 27 — Саха АССР саҥа конституциятын бырайыага бигэргэммит.

Кулун тутар

• Кулун тутар 9 — Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр суһал ыҥырыылаах IX сийиэстэрэ САССР саҥа Көнүстүүссүйэтин бигэргэппитэ. Манна автономнай өрөспүүбүлүкэ анал туруга, бырааба уонна боломуочуйалара чопчуламмыттара.
• Кулун тутар 22 — Максим Аммосов Киргизия обкуомун VIII пленумугар обкуом бастакы сэкиритээринэн талыллар. Бу күннэргэ V Суһал бүтүн киргиистэр Сэбиэттэрин сийиэһэ түмүктэнэр. Бу сийиэскэ Максим Кирович салалтатынан Киргизскай ССР Конституцията ылыллар. Онон Аммосов Киргизия судаарыстыбалаах буолуутугар сүдү улахан суолталаах киһинэн ааҕыллар.

Муус устар

• Муус устар 20 — Нам, Горнай уонна Бүлүү оройуоннар уһук сэбиэттэрин сирин холбоон туспа Кэбээйи оройуона тэриллибитэ. Киинэ Кэбээйи сэлиэнньэҕэ.

• Муус устар 26 — Испанияҕа гражданскай сэрии кэмигэр генерал Франсиско Франко көрдөһүүтүнэн ньиэмэс люфтваффета Герника куораты буомбалаабыт. 3 чаас тухары буомба түспүтүн түмүгэр кырачаан куорат суох буолбут.
• Муус устар 28 — Саддам Хусейн (2006 өлб.), Ираак бэрэсидьиэнэ (1979—2003).

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 1 — Москуба—Волга ханаал тутуута түмүктэммит.

• ыам ыйын 6 — Нью-Йорк таһыгар Лейкхорст куорат аттыгар ниэмэстэр «Гинденбург» дирижабллара сааххаллыыта.

• Ыам ыйын 10 — ССРС-ка ЦИК уонна совнарком быһаарыыларынан аармыйаҕа хамыһаардары төннөрбүттэр. Бу аармыйаҕа барбыт репрессия кэмигэр баартыйа хонтуруолун күүһүрдэр ньыма этэ.
• Ыам ыйын 11 — маршал Михаил Тухачевскай Клим Ворошиловтыын сатаспакка оборуона наркомун бастакы солбуйааччытын дуоһунаһыттан босхоломмут. Уон хонон баран хаайыллыбыта, бэс ыйыгар таҥнарыыга буруйданан ытыллыбыта.

• ыам ыйын 21 — «Северный полюс» диэн мууһунан уста сылдьар экспедиция үлэтин саҕалаата.

• Ыам ыйын 27 — Сан-Франциско куоракка аан дойдуга биир саамай кэрэтинэн биллэр Көмүс Аан күргэ аһыллыбыт. Күргэ уһуна 1280 миэтэрэ, алта эрээт массыына сылдьар, сатыы киһи хаамарыгар аналлаах икки суоллаах. Икки 93 см модьулаах канаакка ыйанан турар, ол канааттар 227 миэтэрэлээх ыстаал тирээбиллэргэ ыйаммыттар.

• Ыам ыйын 28 — Билиҥҥи кэмҥэ (2019 с.) аан дойдуга саамай бөдөҥ массыына оҥорооччу хампаанньа Фольксваген тэриллибит.
• Ыам ыйын 30 — Чикаго полицията (АХШ) уон оробуочай демонстрааны ытан өлөрбүт.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 11 — «Тухачевскай дьыалата» түмүктэммитэ. Буруйданааччылар: Советскай Союз маршала М. Н. Тухачевский, 1-кы рангалаах командарм, И. Э. Якир, 1-кы рангалаах командарм И. П. Уборевич, Р. П. Эйдеман, А. И. Корк, Б. П. Фельдман, В. М. Примаков уонна комкор В. К. Путна ытыллыыга быһаарыллыбыттар уонна бэс ыйын 12 күн түүнүгэр ытыллыбыттар. Интэн саҕалаан РККА кэккэтигэр улахан репрессиялар саҕаламмыттар.
• Бэс ыйын 30 — Лондоҥҥа аан дойдуга бастакы суһал төлөппүөн нүөмэрэ олохтоммут.

От ыйа

• От ыйын 7 — Дьоппуон сэбэлэниилээх күүстэрэ Кытайга саба түспүттэр. Пекин уонна Тяньцзинь куораттары ылбыттар.
• От ыйын 7 — Пекин куоратыгар Марко Поло (Лугоу) күргэтин инциденэ буолбут. Маны Дьоппуон Импиэрийэтэ сылтах оҥостон Иккис Дьоппуон-Кытай сэриитин саҕалаабыт.
• От ыйын 17 — Саха АССР Совнаркомун уурааҕынан "сайыҥҥы ис ыарыытын кытта охсуһар" оҕо балыыһата тэриллибит.

• От ыйын 29 — Кытай Илин Хэбэй диэн судаарыстыбатын (дьоппуоннар Кытай илин өттүгэр тэрийэ сылдьыбыт дойдулара) киин куоратыгар Тунчжоуга (билигин Пекин оруйуона) аармыйа дьоппуоннары утары өрө турбут, кытай саллааттара элбэх дьоппуон саллаатын уонна гражданскайдары (ол иһигэр кэриэйдэри) өлөрбүттэр, куоракка 60 эрэ дьоппуон тыыннаах хаалбыта.

• От ыйын 30 — ССРС Ис дьыалатын наркома Николай Ежов 00447 нүөмэрдээх оперативнай бирикээһэ тахсыбыт: "Урукку кулаактары, угловниктары уонна атын антисоветскай элэмиэннэри репрессиялыыр эпэрээһийэни бары өрөспүүбүлүкэлэргэ, кыраайдарга уонна уобаластарга саҕалыырга". «Тройкалар» «бастакы категориялаах норуот өстөөхтөрүгэр» өлөр бириигибэри таһаарар уонна тута өлөрөр бырааптаммыттар. Эпэрээһийэни атырдьах ыйын 5 күнүгэр саҕалыырга бирикээстээбит. Бу бирикээс от ыйын 2 күнүгэр буолбут КК политбюротун мунньаҕын И. Сталин илии баттааһыннаах 51 № боротокуолугар олоҕурбута.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 4 — "Правда" хаһыакка Максим Аммосов салайар Кыргыыс ССР-гар өрөспүүбүлүкэ баартыйатын киин кэмитиэтэ репрессияҕа утарылаһарын, силиэстийэлиир уорганнар үлэлэрин атахтыырын туһунан бастакы ыстатыйа тахсыбыт. Барыта үс ыстатыйа тахсыбыта: Не считаются с сигналами коммунистов, Буржуазные националисты (атырдьах ыйын 31), Гнилая политика ЦК КП(б) Киргизии (балаҕан ыйын 13)

• Атырдьах ыйын 28 — Массыына оҥорооччу хампаанньа «Тойота» тэриллибит.

Балаҕан ыйа

• балаҕан ыйын 23 — Архангельскай уонна Вологодскай уобаластар тэриллибиттэр.

Алтынньы

• Алтынньы 23 — Хотугу Муустаах далайга сэбиэскэй ледокол «Георгий Седов» эрдэ кэлбит кыһыҥҥы мууска хаайтарбыт. Ледокол аатырбыт 812 хонуктаах арктическэй дрейфэтэ саҕаламмыт. Иккиттэн тахса сыл мууска хаайтарбыт ледокол Лаптевтар байҕалларыттан Шпицберген архипелагар диэри тиийбитэ.

Сэтинньи

• Сэтинньи 5 — НКВД анал үс киһиллэх суутунан Владимир Амбарцумов иэрэй ытыллыбыт. Кэлин сибэтиэйдэр ааттарыгар киллэриллибит сибэтиэй өлүк Владимир Московскай (Амбарцумов).
• Сэтинньи 11 — дьоппуоннар Шанхаайы сэриилээн ылбыттар.
• Сэтинньи 16 — Киргизия өрөспүүбүлүкэтин Хомуньуус баартыйатын Киин кэмитиэтин бастакы сэкиритээрин Максим Аммосовы сымыйанан буруйдаан хаайбыттар.
• сэтинньи 18 — Коминтерн утары Үһүс рейх уонна Япония сүбэлэһиилэригэр Испания холбоспут.
• сэтинньи 25 — Ленинград уобалаһын анал үс киһиллэх НКВД суутунан нуучча биллиилээх философа уонна учуонайа, свящ. П. А. Флоренский, ытыллыыга ууруллубут. Ахсынньы 8 күнүгэр ытыллыбыт.

Ахсынньы

• Ахсынньы 4 — ВКП(б) КК пленумугар НКВД тойоно Николай Ежов Н. И. Бухарины уонна А. И. Рыковы сэбиэттэри утарар тэрилтэҕэ сыаннаахтарыгар буруйдуур.
• ахсынньы 5 — Дьоппуоннар кытайдар киин куораттарын Нанкины былдьаабыттар.

• Ахсынньы 13 — Иккис Кытай-Дьоппуон сэриитин кэмигэр дьоппуоннар Кытай Өрөспүүбүлүкэтин оччотооҕу киин куоратын Нанкины ылбыттар. Нанкин эйэлээх олохтоохторун 6 нэдиэлэлээх кэйгэллээһин саҕаламмыт, ол түмүгэр 150-тан 300 тыһыынчаҕа тиийэ киһи өлөрүллүбүт.

• Ахсынньы 15 — НКВД Сэбиэскэй Сойуус гириэктэрин утары маассабай репрессиялары саҕалаабыт.

• ахсынньы 20 — Степан Некрашевич ытыллыбыт (Сцяпан Некрашэвіч), Беларусь учуонайа -тыл үөрэхтээҕэ уонна общественнай үлэһит, белоруссия культуратын институтун тэрийээччитэ, (билигин — Белоруссия Национальнай Академията). 1957 сыллаахха реабилитацияламмыт.
• Джон В. Атанасов (John V. Atanasoff) Атанасов-Берри (АВС) компьютерынан үлэтин саҕалаабыт. Кэлин бастакы ааҕар-суоттуур массыынан биллибит.
• Жорж Бошам аан дойдуга бастакынан электрогитараны («хобордооҕу») патеннаабыт.

Төрөөбүттэр

Эбии маны көр.: Category:1937 сыллаахха төрөөбүттэр

• Михаил Петрович Алексеев — биллиилээх саха лингвиһа, филологическай наука хандьыдаата, араадьыйаҕа биэрии ааптара.
• Тохсунньу 2 — Вадим Григорьевич Кривошапкин, Россия наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ, медицина доктора, Саха госуниверситетын бэрэпиэссэрэ төрөөбүт.
• Тохсунньу 6 — Роббек Василий Афанасьевич — Саха Өрөспүүбүлүкэтин наукатын Академиятын академика, филология билимин доктора.
• Тохсунньу 7 — Павел Тобуков — философия билимин хандьыдаата, хоту дойду аҕыйах ахсааннаах омуктарын этносоциальнай кыһалҕаларын чинчийээччи.
• Тохсунньу 7 — Мэри Софианиди — Мирнэйгэ олохсуйбут бэйиэт, прозаик, суруналыыс, сценарист, саха тылыттан нууччалыыга тылбаасчыт.
• Тохсунньу 20 — Минтимер Шаймиев — Татарстан бастакы бэрэсидьиэнэ (1991—2010).
• Тохсунньу 28 — Семен Алексеев — суоппар, «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээл хаһаайына (1986), Горнай улууһун Ытык олохтооҕо (1995).

• Олунньу 1 — Иванова-Унарова Зинаида Ивановна, СГУ профессора, Арассыыйа уонна СӨ искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ.
• Олунньу 17 — Степанова Евдокия Александровна — балет артыыһа, Саха АССР норуодунай артыыһа
• Кулун тутар 4 — Иванов Владимир Харлампьевич-Унаров, саха искусствоведа, наука кандидаата, Россия художниктарын сойууhун чилиэнэ
• Кулун тутар 22 — Анджело Бадаламенти, АХШ пианиһа уонна кинокомпозитора.

• Муус устар 10 — Белла Ахмадулина — XX үйэҕэ нууччалыы суруйбут бөдөҥ лиирик бэйиэттэртэн биирдэстэрэ.

• Муус устар 12 — Игорь Волк, сэбиэскэй космонавт.
• Муус устар 22 — Джек Николсон, АХШ артыыһа, сценарист уонна режиссёр.
• Муус устар 28 — Саддам Хусейн, Ираак 1979—2003 сс. бэрэсидьиэнэ (2006 өлб.).

• Ыам ыйын 9 — СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, архивист М. М. Степанова.

• Ыам ыйын 13 — Роджер Желязны, АХШ фантаст суруйааччыта.
• Ыам ыйын 30 — Шамшин Владислав Павлович, 1989 — 1990 сыллардаахха Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ.
• Бэс ыйын 11 — Михаил Михайлович Хатылаев, остуоруйа доктора, профессор
• Бэс ыйын 18 — Виталий Жолобов, сэбиэскэй космонавт.
• Бэс ыйын 23 — Мартти Ахтисаари, Финляндия 1994—2000 сс. бэрэсидьиэнэ
• Бэс ыйын 24 — Юрий Полежаев, гаазтар динамикаларын, теплообмен чинчийбит учуонай
• Бэс ыйын 25 — Альберт Филозов, тыйаатыр уонна киинэ артыыһа.
• Бэс ыйын 29 — Комраков Герман Никандрович, композитор, Саха АССР Үтүөлээх искусство диэйэтэлэ.

• От ыйын 2 — Татьяна Куприянова, норуот үөрэҕириитин туйгуна, “Дети Саха-Азия” стипендиата, Сунтаар улууһун, Элгээйи нэһилиэгин Ытык киһитэ.

• От ыйын 11 — Хатылаев Михаил Михайлович, устуоруйа дуоктара, профессор.
• От ыйын 15 — Тит Романов — саха биллиилээх травматолог бырааһа.
• От ыйын 31 — ырыаһыт Эдита Пьеха.

• Атырдьах ыйын 18 — Роберт Редфорд, американский киноактёр и режиссёр.
• Балаҕан ыйын 11 — Томас Венцлова, Литва бэйиэтэ уонна литературоведа.
• Балаҕан ыйын 12 — Аммосова Лена Максимовна — химия билимин кандидата, М. К. Аммосов аатынан Благотворительнай Фонд тэрийэччитэ.
• Балаҕан ыйын 23 — Нина Никифорова — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үтүөлээх учуутала, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара, Үөһээ Бүлүү улууһун, Хоро нэһилиэгин ытык олохтооҕо.

• Балаҕан ыйын 29 — Инга Андроникова, сэбиэскэй этнограф-цыганолог (1994 өлб.)
• Алтынньы 1 — Макаров Илья Гаврилович — история билимин кандидата,
• Алтынньы 28 — Рагозин Владимир Семенович — Социалистическай Үлэ Геройа.
• Сэтинньи 13 — Михаил Ефимович Николаев, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ (1992-2002). 2002 сылтан Россия Федерациятын Федеральнай мунньаҕын Федерация сүбэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта.
• Сэтинньи 18 — Крымскай Гермоген Филиппович, академик, 1988 - 1992 сыллардаахха Саха сиринээҕи Наука киинин Президиумун бэрэссэдээтэлэ.
• Сэтинньи 24 — Никола Георгиев, болгар литературоведа, культуролог.
• Сэтинньи 26 — Борис Борисович Егоров, ССРС бырааһа, космонавт (1994 өлб.).
• Ахсынньы 4 — Алексеев Эдуард Ефимович — этномузыковед, искусствоведение дуоктара
• Ахсынньы 5 — Василий Алексеев — 1994—2006 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин айылҕатын харыстабылын миниистирэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ.
• Ахсынньы 10 — Сергей Аверинцев, нуучча филолог.
• Ахсынньы 12 — Алексеев Аркадий Михайлович - саха аатырбыт мелодиһа, ырыаһыт, общественнай деятель, спортсмен,
• Ахсынньы 21 — Иван Кандинскай — сахаттан бастакы үөрэхтээх опера режиссера, Чурапчы народнай тыйаатырын тэрийээччитэ.

Өлбүттэр

Өссө маны көр.: Category:1937 сыллаахха өлбүттэр

• Дьяков Василий Владимирович (1897 - 1937), 1925 - 1926 сыллардаахха ВКП(б) Саха обкомын сэкрэтээрэ.
• Олунньу 18 — Серго Орджоникидзе ытынан өлбүт (1886 төр.). Сэбиэскэй судаарыстыба салайааччыларыттан биирдэстэрэ, өрөбөлүүссүйэ иннинэ Покровскайга көскө олорон биэлсэрдээбитэ.
• Кулун тутар 15 — Говард Лавкрафт, Америка суруйааччыта.
• Кулун тутар 17 — Остен Чемберлен, Улуу Британия политига.
• Бэс ыйын 12 — Михаил Тухачевскай, Сэбиэттэр сэрии деятелэ.
• Бэс ыйын 19 — Джеймс Барри, Шотландия суруйааччыта, Питер Пэны төрүттээччи.
• От ыйын 11 — Джордж Гершвин, Америка композитора.

• Атырдьах ыйын 19 — Саха сиригэр сэбиэскэй былааһы олохтоспут Иван Строд түрүөрдээһиҥҥэ(терроризм) күтүрэнэн сууттаммыт уонна ол күн ытыллыбыт. 1957 сыллаахха буруйа суоҕунан реабилитацияламмыта.

• Балаҕан ыйын 2 — Пьер де Кубертен, аныгылыы Олимп оонньууларын төрүттээччи.
• Алтынньы 8 — Полуян Ян Васильевич (1891—1937) — Саха сиригэр Конфедералистар бастаанньаларын хам баттааһыны салайбыт киһи
• Алтынньы 19 — Эрнст Резерфорд, Саҥа Зеландия физига, Нобель бириэмийэлээх.
• Сэтинньи 2 — Иохельсон Владимир Ильич (1855 - 1937), этнограф, народник, Саха сиригэр көскө олоро сылдьыбыт киһи.
• Сэтинньи 5 — Болеслав Лесьмян (Bolesław Leśmian), Польша поэта (төрөөбүт сыла 1877).
• Сэтинньи 5 — Владимир Московский (Амбарцумов), священномученик (төрөөбүт сыла 1892).
• Сэтинньи 9 — Рамсей Макдональд, Улуу Британия политига.
• Сэтинньи 23 — Сулейман Стальскай (1869 төр.), лезгиин ашуг бэйиэтэ, Дагестаан народнай бэйиэтэ.
• Ахсынньы 4 — Иоасаф (Жевахов), Могилёв епискоба ытан өлөрүллүбүтэ, Нуучча Таҥаратын дьиэтигэр сибэтиэй.
• Ахсынньы 20 — Эрих Людендорф, немец генерала.
• Ахсынньы 21 — Фрэнк Келлог, Америка политига.
• Ахсынньы 28 — Морис Равель, Франция композитора.

Нобель бириэмийэтэ

• Физика — Клинтон Джозеф Дэвиссон и Джордж Томсон — «Эксперимиэннээн кристалларга электроннар дифракцияларын аспытын туһугар».
• Химия — Уолтер Норман Хоуорс «С битэмиини уонна углеводтары чинчийии туһугар». Пауль Каррер «Каротиноидтары уонна флавиннары, ону таһынан А уонна В битэмииннэри чинчийбитин туһугар₂».
• Медицина уонна физиология — Альберт Сент-Дьёрди «За открытия в области процессов биологического окисления, связанные в особенности с изучением витамина C и катализа фумаровой кислоты».
• Литература — Роже Мартен дю Гар «Киһини ойуулаан көрдөрүүгэ уус уран күүһүн уонна кырдьыгын туһугар уонна билиҥҥи аан дойду олоҕун сүрүн хайысхаларын көрдрүүтүн туһугар».
• Эйэ бириэмийэтэ — Роберт Сесил «Нациялар Лигаларыгар үтүөтүн туһугар».

Өссө маны көр

• 1937 сыл спортка
• 1937 сыл Арассыыйа устуоруйатыгар
• 1937 сыл Саха сирин устуоруйатыгар
• 1937 сыл киинэ устуоруйатыгар
• 1937 сыл тимир суол устуоруйатыгар
• 1937 сыл литератураҕа
• 1937 сыллаахха өлбүттэр