1938

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 25 — Күн радиацията үрдээн, дьүкээбил Арҕаа Европа дойдуларыгар көстүбүт.

Олунньу

• Олунньу 3 — Исидор Бараахап хаайыллыбыт. Ол эрээри дьыалатыгар доппуруос бастакы боротокуола ол кэнниттэн 146 хонук буолан баран биирдэ суруллубут. Бу биэс ый устата туох буолбута биллибэт. Бу тухары НКВД хаайыытыгар сытан «буруйун» билиммэтэх буолан, доппуруос боротокуола суох диэн устуорук Е. Алексеев суруйар.
• Олунньу 4 — Адольф Гитлер бэйэтин сэбилэниилээх күүстэр баһылыктарынан анаммыт.

• олунньу 10 күнүгэр - Румыния хоруола Кароль II диктартор боломуочуйатын ылбыт;

Кулун тутар

• Кулун тутар 3 — Сауд Аравиятыгар нефть булуллубут;
• Кулун тутар 5 — 1918 сыллаахха «Холбос» потребобществоны тэрийбит, 1920-с сылларга «Саха омук» уонна «Саха кэскилэ» түмсүүлэр төрүттээччилэриттэн биирдэстэрэ, саха суругун-бичигин кэмитиэтин чилиэнэ Кузьма Гаврилов (01.12.1890—1938) олоҕо суох эрэпириэссийэҕэ түбэһэн, хаайыллыбыт.
• Кулун тутар 12 — Аншлюс: Германия сэриилэрэ Австрияҕа киирбиттэр.
• Кулун тутар 13 — нуучча тыла ССРС бары оскуолаларыгар булгуччу үөрэтиллэр буолбут.
• Кулун тутар 15 — ВКП(б) биллиилээх диэйэтэллэрэ Н. И. Бухарин, А. И. Рыков, Н. Н. Крестинскай уо.д.а. ытыллыбыттар.
• Кулун тутар 26 — Быыбарга Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бастакы ыҥырыытыгар 130 дьокутаат талыллыбыт. Үрдүкү Сэбиэт 1937 сыллаахха Саха АССР Конституцията уларыйбытын түмүгэр олохтоммута.
• Кулун тутар 29 — Иркутскайга өрөбөлүүссүйэ кыттыылааҕа, кавалерист, Гражданскай сэрии кэмигэр Саха сиригэр кыһыл разведчиктар этэрээттэрин хамандыыра, Дьокуускайдааҕы хомуньуус баартыйа кэмитиэтин чилиэнэ, экэнэмиис (Ленинграадтааҕы ноурот хаһаайыстыбатын үнүстүүтэ, 1924-26 сс.), Саха сиринээҕи Госбаан хонтуоратын управляющайа, Өлүөнэ өрүс пароходствотын управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы, инженер-гидролог (Ленинграадтааҕы транспортнай академия, 1930-34 сс.) Семен Иванов хаайыллар. Чинчийээччилэр бэлиэтииллэринэн санаатын көнөтүк этэр, хорсун-хоодуот майгылаах, омугумсуйууну утаран саха быраабын элбэхтэ туруорсубут киһи этэ. 1942 сыллаахха хаайыыга өлбүтэ, буруйа суоҕа 1962 с. дакаастаммыта.

Муус устар

• Муус устар 1 — Швейцарияҕа аан бастаан киэҥ араҥаҕа суураллар кофены көрдөрбүттэр.

• муус устар 10 күнүгэр - Даладье Франция премьер-миниистиринэн буолбут;
• Муус устар 17 — Сэбиэскэй Сойууска «Хорсунун иһин» мэтээл олохтоммут.
• Муус устар 22 — саха биллиилээх устуорук учуонайын Гавриил Ксенофонтовы Москуба чугаһынааҕы Дмитров куоракка үлэлии олордоҕуна «сахалар дьыалаларыгар» П. А. Ойуунускайы кытта тутан ылан хаайбыттара. Ол сыл сайыныгар үспүйүөн диэн сымыйаннан буруйдаан ытан өлөрбүттэрэ.

• муус устар 24 күнүгэр - Пятс Эстония президенынан буолбут;

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 7 — Австрия нацистыы бырабыыталыстыбата кэргэннии буолааччылар арийдартан төрүттээхтэрин дакаастыахтаахтарын туһунан биллэрбит.
• Бэс ыйын 11 — Кытай уонна Дьоппуон икки ардыларыгар улахан Ухань кыргыһыыта саҕаламмыт. Манна 4 ыйтан тахса буолбут кыргыһыы түмүгэр дьоппуоннар Ухань куоратын ылбыттар эрээри, олус элбэх сүтүктэммит буолан, Кытайга кимэн киириилэрин бытаардыбыттар уонна сотору кэминэн тохтоппуттар.

• бэс ыйын 25 күнүгэр - Дуглас Хайд Ирландия маҥнайгы президенынан талылыбыт;

Балаҕан ыйа

• балаҕан ыйын 29 күнүгэр — Холбоһуктаах Хоруоллук, Франция, Германия уонна Италия икки ардыларынан Мүнхен сөбүлэһиитигэр илии баттаабыттар. Бү сөбүлэҥинэн Судет уобалаһа Чехословакияттан былдьанан нацистыы Германияҕа бэриллибит.

Алтынньы

• Алтынньы — Дьоппуоннар Гуандьоу куораты сэриилээн ылаллар;
• Алтынньы — Германия Чехослования Судет уобалаһын оккупациялаабыт;
• Алтынньы — Польша Чехословакия Тешин уобалаһын оккупациялаабыт;
• Алтынньы 16 — Тыываҕа сэттэ үрдүк сололоох тойон суутунан ытыллыбыт. Бу "Тоҕус киһи дьыалата" диэн ааттаммыт, сымыйанан дьоппуон үспүйүөннэрэ диэн буруйдаан дьону тутан-хабан барыыларыттан Тыываҕа "улахан террор" саҕаламмыта. Санаттахха ол саҕана Тыыва туспа дойду этэ, ол эрээри ССРС-тан улахан тутулуктааҕа. Москубаҕа үөрэммит Салчак Тока салалталаах хаҥас сталинистар өрөспүүбүлүкэҕэ төннөн кэлэн былааһы былдьаһыыларын кытта ситимнииллэр. Ону таһынан репрессиялар дойду ис дьыалатын миниистирэ Ежов бастакы солбуйааччытын Фриновскайы кытта быһаччы ситимнээҕин, ССРС НКВД-тын боломуочунайа (Рогов) 1936 сылтан өрөспүүбүлүкэҕэ олорон үлэлээбитин бэлиэтииллэр.

Алтынньы

• Алтынньы 5 — Нацистыы Германияҕа дьэбириэйдэр пааспардарын суох гыммыттар.
• Алтынньы 17 — Сэбиэскэй Сойууска «Бойобуой өҥөлөрүн иһин» мэтээл олохтоммут. Бу мэтээлинэн уопсайа 5 210 078 киһи наҕараадаламмыта.
• Алтынньы 20 — ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Ыйааҕынан Уһук Илин кыраайын икки кыраайга араарыы түмүгэр Хабаровскай кыраай уонна Приморскай кыраай тэриллибиттэр.
• Алтынньы 22 — ССРС ыарахан бырамыысыланнаһын Наркомаата Үөһээ Дьааҥы улууһун Эһэ Хайатыгар хорҕолдьун байытар кэмбинээт — «Якутолово» — тэрийбит.
• Алтынньы 30 — АХШ-га Герберт Уэльс «Аан дойдулар сэриилэрэ» диэн фантастика романын араадьыйаҕа ааҕыыта буолбут. Ааҕыыны дьиҥнээх репортаж курдук истииллээн оҥорбуттарыгар сорох истээччилэр итэҕэйбиттэр, паника тахсыбыт.

Сэтинньи

• Сэтинньи 9 — Германия уонна Австрия үрдүнэн Курустаал түүнэ диэн улахан дьэбириэй погрома буолбут. Бу түгэн дьэбириэй омугун эһэ сатаабыт Холокост бэлиитикэтин саҕаланыытынан ааҕыллар.
• Сэтинньи 16 — Самбо диэн спорт көрүнэ төрүттэммит. Дзюдоҕа уонна джиу-джитсуга олоҕуран айыллыбыт самбо (самозащита (самооборона) без оружия) бэйэтэ успуорт уонна бойобуой диэн икки көрүҥҥэ арахсар.

• Сэтинньи 23 — дьоппуон сэриитэ Кытай Фучжоу пуордун ылбыт.
• Сэтинньи 24 — Ленинградка Япония туһатыгар үспүйүөннээһиҥҥэ сымыйанан буруйдаммыт илин тыллары чинчийэр 12 учуонай ытыллыбыт. Кэлин бу учуонайдартан биирдэстэригэр Николай Невскэйгэ Ленин аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэни анаабыттара. Сордооһуну-муҥнааһыны тулуйбакка бары "буруйдарын" билиммиттэрэ, арай, Невскэй ойоҕо, омугунан дьоппуон Исоко Мантани-Невская билиммэтэҕэ.

Ахсынньы

• Ахсынньы 6 — Франция уонна Германия доҕордоһуу туһунан пакт түһэрсибиттэр. Франция салайааччылара бу саҕана Германияны Сэбиэскэй Сойуус диэки сэриинэн барыа диэн эрэммиттэр эбит.
• Ахсынньы 27 — ССРС-ка Социалистыы Үлэ Дьоруойа диэн ытык аат олохтоммут. Бу инннинэ Үлэ Дьоруойа диэн сыбаанньа баар этэ.

Төрөөбүттэр

Өссө көр: Category:1938 сыллаахха төрөөбүттэр

• Герасимов Иннокентий Гаврильевич - учуутал, саха тылын үөрэхтээҕэ,
• Горохов Христофор Петрович - Элгэстэй - поэт

Тохсунньу

• Тохсунньу 6 — Адриано Челентано — Италия ырыаһыта, киинэ артыыһа, режиссёра.
• Тохсунньу 14 — Христофор Горохов - Элгэстэй — бэйиэт, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна.

• Тохсунньу 25 — Владимир Высоцкай, артыыс, поэт, ырыаһыт (өлбүт сыла 1980).
• Тохсунньу 26 — Афанасий Чугунов, селекционер учуонай, РФ, СӨ наукаларын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Билимин акадьыамыйатын вице-бэрэсидьиэнэ, тыа хаһаайыстыбатын билимин дуоктара
• Тохсунньу 29 — Алексеев Николай Алексеевич, этнография уонна түүр тыллаах Сибиир омуктарын фольклордарыгар киэҥ билиилээх специалист, устуоруйа билимин дуоктара.
• Тохсунньу 30 — Ислам Каримов — Узбекистан бастакы бэрэсидьиэнэ (1990—2016).

Олунньу

• Олунньу 10 — Ларионов Владимир Петрович - СӨ наукатын үтүөлээх деятелэ, РАН академига, СӨ Академияларын чилиэнэ, техническэй наука доктора, профессор.

Кулун тутар

• Кулун тутар 15 — Василий Сидоров — фотограф, суруйааччы, РСФСР олох-дьаһах ѳҥѳтүнэн хааччыйыыга үтүѳлээх үлэһитэ, туйгуна, Мэҥэ Хаҥалас оройуонун, Алтан, Хара нэһилиэктэрин Ытык киһитэ, "Таммахтар" литэрэтиирэ холбоһук чилиэнэ, "Эркээйи" хаһыат уопсастыбаннай кэрэспэдьиэнэ.
• Кулун тутар 17 — Михайлова Марта Георгиевна, ССРС үрдүкү үөрэхтээһинин туйгуна, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ (1998), филология науукатын кандидаата, СГУ профессора. Саха сирин суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

Муус устар

• муус устар 8 күнэ — Кофи Аннан, Холбоһуктаах Нациялар сүрүн секретээрэ.
• муус устар 10 күнэ — Виктор Черномырдин, российский политик.
• муус устар 30 — Улуро Адо - Гаврил Николаевич Курилов — дьүкээгир поэта, прозаик, публицист, драматург, тылбаасчыт уонна педагог.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 2 — Махаров Егор Михайлович — бөлүһүөпүйэ билимин дуоктара. СГУ бөлүһүөпүйэ кафедратын сэбиэдиссэйэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин НА акадьыамыга.

• Ыам ыйын 12 сыллаахха Уус-Алдан улууһугар Чэриктэй нэһилиэгэр уустук дьылҕалаах бэйиэт Василий Саввин.

• ыам ыйын 24 — Томми Чонг, канадский актёр, музыкант, участник дуэта Чич и Чонг.

Бэс ыйа

• бэс ыйын 4 — Дмитриев Петр Никифорович — РФ суруйааччыларын уонна суруналыыстарын Түмсүүтүн чилиэнэ
• Бэс ыйын 7 — Степан Петров — саха муосчута, РСФСР И.Е. Репин аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата.
• Бэс ыйын 9 — Ильяхов Петр Николаевич (09.06.1938—19.05.2004) — устуоруйа билимин хандьыдаата
• Бэс ыйын 17 — Атласов Семен Владимирович (17.06.1938—20.10.2002) — устуоруйа билимин хандьыдаата
• Бэс ыйын 23 — Васильев Валериан Романович — саха графига,
• Бэс ыйын 30 — Борис Николаевич Попов төрөөбүт, СӨ үтүөлээх диэйэтэлэ, Арассыыйа социальнай ноуукаларын академига, Петровскай ноуука уонна искусство Академиятын чилиэнэ, Норуоттар ыккардыларынааҕы Үрдүкү оскуола академиятын чилиэн-корреспондена, философскай ноуукалар дуоктардара, профессор. ССРС суруйааччыларын сойууһун (билигин Норуоттар ыккардыларынааҕы суруйаачылар сойуустарын сообществота) уонна Арассыыйа суруналыыстарын сойуустарын чилиэнэ. Чурапчы улууһун ытык киһитэ.

От ыйа

• от ыйын 20 — Алексей Юрьевич Герман, советский, российский кинорежиссёр.
• атырдьах ыйын 9 — Леонид Кучма, премьер-министр и президент Украины.
• атырдьах ыйын 17 — Негенбля Иван Ефимович - Саха култууратын үтүөлээх диэйэтэлэ историческай ноуука кандидаата, публицист.
• атырдьах ыйын 25 — Фредерик Форсайт, английский писатель.

Балаҕан ыйа

• балаҕан ыйын 10 — Иванов Петр Михайлович - медицина доктора, профессор.
• балаҕан ыйын 17 — Тырылгин Михаил Афанасьевич, медицина доктора, профессор, СӨ наука үтүөлээх диэйэтэлэ.
• балаҕан ыйын 22 — Дин Рид, американский актёр и певец (ум. 1986).
• Алтынньы 27 — Быканов Прокопий Иннокентьевич — бульдозерист, Социалистическай Үлэ Геройа.
• сэтинньи 5 — Джо Дассен, французский певец и музыкант (ум. 1980).

Сэтинньи

• Сэтинньи 5 — Васильев Николай Васильевич (05.11.1938—11.04.1990) — философскай билим кандидата.
• сэтинньи 16 — Евгений Давидович Свердлов, советский и российский биохимик, профессор, академик РАН, директор Института молекулярной генетики РАН, руководитель лаборатории структуры и функции генов человека Института биоорганической химии им. М. И. Шемякина и Ю. А. Овчинникова РАН.

Ахсынньы

• Ахсынньы 12 — Күөрэгэй (Аргунова Александра Гаврильевна) — Саха култууратын аан дойдуга тарҕатааччы, Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх 1966 сылтан кэргэнин дойдутугар Исландияҕа олорор саха дьахтара, тыйаатыр үлэһитэ, худуоһунньук, түмэт дьайыксыт.
• Ахсынньы 12 — Васильева Дора Егоровна — филология билимин дуоктара.
• Ахсынньы 12 — Хобусаров Роман Иннокентьевич — Үөһээ Бүлүү улууһун ытык киһитэ, тыа хаһаайыстыбатын үлэһитэ.
• Ахсынньы 12 — Равиль Бикбаев, башкиир бэйиэтэ, литературовед.
• Ахсынньы 14 — Иннокентий Пахомов — Саха Өрөспүүбүлүкэтин биллиилээх реформатора, 1992-2004 сылларга СӨ Сир реформатын уонна сир ресурсаларын судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэстээтэлэ, сири олохтооһун туһунан элбэх кинигэ ааптара.
• Ахсынньы 16 — Инна Васильева-Кралина — альголог учуонай, биология билимин дуоктара, Саха Өрөспүүбүлүкэтин билимин үтүөлээх диэйэтэлэ.

• Ахсынньы 22 — Юрий Михайлович Лощиц, русский писатель.

Өлбүттэр

Өссө көр: Category:1938 сыллаахха өлбүттэр

Чопчуланыахтаах

• Винокуров Иван Николаевич — Табахыырап (1851 — 1938), аатырбыт олоҥхоһут.
• Гаврилов Кузьма Осипович (01.12.1890—1938) — 1920-с сылларга «Саха омук» уонна «Саха кэскилэ» түмсүүлэри төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ
• Гавриил Васильевич Ксенофонтов (1888—1938) — устуорук, этнограф, сахалар, бүрээттэр, эбэҥкилэр фольклордарын чинчийээччи.
• Скрябин Адам Васильевич (18.05.1896—1938) — саха бастакы хормейстера.

Тохсунньу

• Тохсунньу 11 — Георгий Лангемак ытыллыбыт (1898 төр.), ракетнай техника салаатыгар үлэлээбит сэбиэскэй учуонай, Социалистыы Үлэ Дьоруойа (өлбүтүн кэннэ).
• Тохсунньу 14 — Пепеляев Анатолий Николаевич - XX үйэ саҕаланыытыгар Саха сиригэр гражданскай сэрии кыттыылааҕа, үрүҥнэр генерааллара. (ытылынна)
• Тохсунньу 16 — Шараборин Христофор Прокопьевич, сэбиэт уонна партия диэйэтэлэ.

Олунньу

• Олунньу 11 — М. Я. Лацис, ытыллыбыт.

Сэтинньи

• Сэтинньи 10 — Мустафа Кемал Ататүрк — Туурсуйа Өрөспүүбүлүкэтин төрүттээччитэ уонна бастакы бэрэсидьиэнэ. Элбэх уларытыыларын иһигэр, туурак тылын арааб уонна перс тылларын аһара күүстээх сабыдыалыттан ыраастаабыта, төрүт түүр тылынан-өһүнэн солбуттарбыта, ол туһугар Эдуард Пекарскай саха тылын тылдьытын туурактыы тылбаастаппыта.

Кулун тутар

• Кулун тутар 15- Н. И. Бухарин, А. И. Рыков, Н. Н. Крестинский, и некоторые другие фигуранты Третьего Московского процесса, расстреляны.
• Кулун тутар 17 — Спиридонов Николай Иванович (Тэки Одулок) (22.05.1906—17.03.1938) — бастакы дьүкээгир суруйааччыта, учуонайа.

Муус устар

• Муус устар 14 — Владимир Нарбут, ытыллыбыт
• Муус устар 16 — Саха АССР ВЦИК-ка бэрэстэбиитэлин Дьааҥы Дулҕалааҕыттан төрүттээх Христофор Шараборины Москубаҕа ытан өлөрбүттэр. 1931 сыллаахтан 1937 сыллаахха диэри Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлэ. Өссө 1937 сыл бастакы аҥаарыгар САССР НКВД-тын тойоно А.П. Коростин Шараборины хаайаары гыммытын Саха сиринээҕи ВКП(б) обкуомун бастакы сэкиритээрэ П.М. Певзняк көҥүлүн биэрбэтэх, Москубаҕа бэрэстэбиитэлинэн ыыппыт эбит, ол эрээри бу миэрэ көмөлөспөтөҕө, 1937 сыл сэтинньи 5 күнүгэр Москубаҕа хаайыллыбыта.

Ыам ыйа

• 5 мая — Дзигоро Кано, создатель дзюдо, основатель школы Кодокан.
• 29 июня — командарм 1-го ранга И. П. Белов, расстрелян.
• От ыйын 28 — Аммосов Максим Кирович — советскай государственнай уонна партийнай деятель,
• 28 июля — В. И. Межлаук, расстрелян.
• 29 июля — П. Е. Дыбенко и И. И. Вацетис, расстреляны.
• 29 июля — 9 августа — советско-японский конфликт на озере Хасан.
• 1 августа — Я. С. Агранов и Э. П. Берзин, а также преступник ВКП(б) А. С. Бубнов, расстреляны.
• 19 августа — А. И. Верховский, расстрелян.
• 25 августа — Ф. К. Калниньш, расстрелян.
• 7 августа — Константин Сергеевич Станиславский, русский театральный деятель.
• Балаҕан ыйын 15 — Барахов Исидор Никифорович (Иванов) (1898—1938) — Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ, XIX үйэ саҕаланыытыгар биллибит судаарыстыбаннай уонна партийнай диэйэтэл.
• Сэтинньи — Мустафа Кемал Ататүрк, Түркийэ Республикатын төрүттээччитэ уонна бастакы президенэ.
• 21 ноября — Борис Петрович Корнилов, русский поэт (расстрелян).

Ахсынньы

• Ахсынньы 25 — Карел Чапек, чешский писатель.

• Григорий Белых — сэбиэскэй суруйааччы, «Республика ШКИД» кинигэни суруйсубут киһи. Хаайыыга сэлликтэн өлбүтэ.
• Ахсынньы 27 — Осип Мандельштам (1891 төр.), XX үйэ нуучча бөдөҥ бэйиэттэриттэн биирдэстэрэ, тылбаасчыт уонна литэрэтиирэ кириитигэ. Былааһы утарда диэн буруйданан хаайыыга угуллубута, Владивостокка Дальстрой пересыльнай лааҕырыгар өлбүтэ.

Нобель бириэмийэтэ

• Физика — Энрико Ферми — «За доказательства существования новых радиоактивных элементов, полученных при облучении нейтронами, и связанное с этим открытие ядерных реакций, вызываемых медленными нейтронами».
• Химия —
• Медицина и физиология —
• Литература —
• Премия мира —