1942 сыл

1942 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 2 — Иккис аан дойду сэриитэ: Дьоппуон сэбилэниилээх күүстэрэ Филиппиин киин куоратын Маниланы сэриилээн ылбыттар.
• Тохсунньу 8 — Стивен Хокинг — Англия физигэ уонна математига. Аан дойду биир бастыҥ түөрүйэ чинчийээччитэ. Анал үөрэҕэ суох дьоҥҥо физиканы быһаарар элбэх ыстатыйалары уонна кинигэлэри суруйбута.
• Тохсунньу 11 — Аан дойду иккис сэриитэ: Дьоппуон аармыйата Малайзия киин куоратын Куала-Лумпуру ылбыт.
• Тохсунньу 19 — Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр дьоппуоннар Британия Ииндийэтин састаабыгар киирэр Бирмаҕа (Мьянмаҕа) кимэн киириини саҕалаабыттар.
• Тохсунньу 25 — Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр Таиланд АХШ-ка уонна Англияҕа сэриини биллэрбит.
• Тохсунньу 31 — Аан дойду иккис сэриитэ: Сойуустаах сэриилэр дьоппуоннартан Малайя аттынааҕы кыргыһыыга хотторон Сингапурга чугуйбуттар.

Олунньу

• Олунньу 1 — АХШ бырабыыталыстыбатын официальнай тас дойдуларга иһитиннэрэр радио сулууспата "Америка куолаһа" үлэтин саҕалаабыт. Тымныы сэрии кэмигэр нууччалыы уонна атын ССРС тылларынан саҥарар "Америка куолаһа", ону кытары "Көҥүл" араадьыйа, Сэбиэскэй Сойуус дьоно аан дойду сонуннарын истэллэригэр биир сүрүн источник буолбуттара.
• Олунньу 6 — Калининскай фронт: ньиэмэс 9-с аармыйата ССРС 29-с аармыйатын икки өттүтэн кимэн киирбит (илинтэн Ржев өттүнэн уонна арҕааттан Оленино өттүнэн), 39-с аармыйа уонна 11-с кавалерия корпуһун ситимнэрин быспыт, түмүгэр 29-с аармыйаны төгүрүйбүт.
• Олунньу 8 — Аан дойду иккис сэриитэ: Япония Сингапурга саба түспүт.
• Олунньу 15 — Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр Сингапур сууллубут. 85 000 киһилээх Британия аармыйата 36 000 киһилээх Дьоппуон аармыйатыгар бэриммит уонна улахан стратегическэй суолталаах куораты Сингапуру туран биэрбит.
• Олунньу 19 — Аан дойду иккис сэриитэ: АХШ бэрэсидьиэнэ Франклин Д. Рузвельт 9066 № ыйаахха илии баттаан, дьоппуон төрүттээх американецтары аналлаах лааҕырдарга хаайары байыаннайдарга көҥүллээбит.
• Олунньу 27 — Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр Голландия Ост-Ииндийэтигэр (Индонезия) Ява байҕалын кыргыһыыта буолбут. Дьоппуон флота Нидерланды, Британия уонна АХШ кыттыгастыы флоттарын үлтүрүппүт. Сарсыныгар дьоппуоннар Ява арыытыгар тиксибиттэр.

Кулун тутар

• Кулун тутар 8 — Аан дойду иккис сэриитэ: Голландия Ост-Индията Яваны дьоппуоннарга туран биэрбит.
• Кулун тутар 8 — Аан дойду иккис сэриитэ: Япония сэриилэрэ Рангуну уонна Бирманы Британияттан былдьаабыттар.
• Кулун тутар 26 — Аан дойду иккис сэриитэ: оккупацияламмыт Польшаҕа баар Освенцим лааҕырга бастакы дьахталлары аҕалбыттар.
• Кулун тутар 29 — Германия Любек куоратын Британия ВВС-тара буобмалаабыттар, бу ньиэмэс куораттарын бастакы бөдөҥ ситиһиилээх буомаблааһыннара этэ.
• Кулун тутар 30 — Бүлүү оройуонун военкоматынан аармыйаҕа ыҥырыллыбыт Дмитрий Гуляевка бастакы кыргыһыытыгар сыысхала суох ытарын көрөн кулун тутар 30 күнүгэр оптическай прицеллаах бинтиэпкэни туттарбыттар, снайпер буолбут.

Муус устар

• Муус устар 3 — Аан дойду иккис сэриитэ: дьоппуон сэриилэрэ Бата-ан тумул арыыга АХШ уонна Филипиин сэриилэрин утары кимэн киириини саҕалаабыттар.
• Муус устар 10 — II Аан дойду сэриитин саҕана Британияҕа бэлэми ааспыт этэрээт Богемия уонна Моравия имперскэй протекторыгар Р. Гейдриххэ саба түспүтэ.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 5 — Британия, Соҕуруу Африка Сойууһун уонна Австралия сэриилэрэ Франция холуонньатыгар Мадагаскаарга саба түспүттэр. Байыаннай эпэрээһийэ соруга — Япония байыаннай баазалара Африкаттан чугас олохтоноллорун бохсуу. Ол саҕана Франция Виши бырабыыталыстыбата Германияттан тутулуктааҕа, ол аата Япония диэки этэ.
• Ыам ыйын 5 — Дьокуускай куоракка «Центральнай» (ол саҕана «Детскай» диэн ааттааҕа) киинэ тыйаатыра аһыллыбыт.

• Ыам ыйын 6 — Аан дойду иккис сэриитэ: Филиппин арыыларын баһылыырга сүрүн суолтаны ылбыт Коррехидор иһин кыргыһыыга дьоппуоннар АХШ сэриилэрин кыайбыттар, 11 тыһыынча АХШ уонна Филиппин саллаата билиэн түбэспит.
• Ыам ыйын 9 — Саха АССР обкуома бюроҕа «Работник печати» диэн танковай колоннаҕа харчы хомуйар туһунан уураах таһаарбыт.
• Ыам ыйын 10 — Дьокуускайга Польша посольствотын үбүлээһининэн польскай начальнай оскуола аһыллыбыт. Бу оскуолаҕа депортацияҕа түбэспит поляктар оҕолоро үөрэммиттэр. Бастакы үөрэх сылыгар 86 оҕо үөрэммит. Бу оскуола 1944 сыллаахха от ыйыгар поляктар дьиэлэригэр барбыттарын кэннэ сабыллыбыт.
• Ыам ыйын 12 — Аан дойду иккис сэриитэ: Харьков иһин иккис кыргыһыы: маршал Семен Тимошенко чаастара Изюм плацдармыттан бөдөҥ кимэн киириини саҕалаабыттар, ол эрээри икки нэдиэлэ буолан баран төгүрүктээһиҥҥэ түбэспиттэр.

• Ыам ыйын 29 — Харьков таһыгар сэбиэскэй сэриилэр хотторбут күннэрэ.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 11 — ССРС уонна АХШ ыккардыларыгар ленд-лиз сөбүлэҥэр илии баттаммыт.

Алтынньы

• Алтынньы 7 — Аляска (АХШ) Ном уонна Фэрбенкс куораттарыттан бастакы лендлиз сөмүлүөттэрэ Сэбиэскэй Сойууска көппүттэр. Штурваалга сэбиэскэй лүөччүктэр олороллоро. Бу күнтэн "Фэрбенкс—Дьокуускай—Красноярскай" тыраасса аһыллыбыта.
• Алтынньы 23 — Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр Эгиипэккэ Улуу Британия аармыйата Германия уонна Италия аармыйаларын утары иккис Эль-Аламейн кыргыһыытын саҕалаабыт. Британия аармыйата быдан баһыйар ахсааннаах буолан кыргыһыыны кыайбыта уонна быыстала суох кимэн киирэн Хотугу Африкаттан өстөөхтөрүн үүрбүтэ.
• Алтынньы 28 — Аляска трассата Алясканы Хотугу Америка суолларын ситимигэр холбообут. Бу трасса Аляскаттан Соҕуруу Америка соҕуруу уһугар диэри тыргыллар Панамерикан шоссе сорҕото буолар.

Сэтинньи

• Сэтинньи 12 — Аан дойду иккис сэриитэ: Гуадалканал иһин үс хонуктаах байҕал кыргыһыыта АХШ уонна Дьоппуон сэриилэрин ыккардыгар саҕаламмыт. Дьоппуоннар кыайтарбыттар.
• Сэтинньи 17 — АлСиб устуоруйатыгар саамай улахан авиакатастрофа буолбут: Красноярскайтан Киренскайга лүөччүктэри төттөрү илдьиэхтээх Ли-2 сөмүлүөт саахалламмыт, сүүрбэттэн тахса киһи өлбүт.
• Сэтинньи 19 — Сталинградтааҕы кыргыһыы кэмигэр сэбиэскэй аармыйа "Уран" диэн ааттаах утары кимэн киирии эпэрээссийэтин саҕалаабыт. Үс фронт кимэн киириитин түмүгэр икки Германия, икки Румыния уонна биир Италия аармыйалара урусхалламмыттар, ону кытары Сталинградка ньиэмэс 6-с аармыйата уонна атын чаастара төгүрүктээһиҥҥэ түбэспиттэр.
• Сэтинньи 23 — 330-тыһыынчалаах ньиэмэс сэриилэрин бөдөҥ бөлөҕүн Сталинград анныгар төгүрүктээһин түмүктэммит.

Ахсынньы

• Ахсынньы 2 — АХШ Чикаготыгар Италияттан төрүттээх учуонай Энрико Ферми бастакынан хонтуруолланар субурҕа ядернай реакцияны ыыппыт.
• Ахсынньы 20 — Аан дойду Иккис сэриитэ: дьоппуон сөмүөлүөттэрэ Калькуттаны (Ииндийэ) буомбалаабыттар.
• Ахсынньы 22 — Аан дойду иккис сэриитэ: Адольф Гитлер Фау-2 ракетаны оҥорор туһунан дьаһалга илии баттаабыт.
• Ахсынньы 24 — 24-с танковай корпус Тацинскай станцияны ылан Сталинград анныгар төгүрүктээһиҥҥэ түбэспит ньиэмэстэр аармыйаларын хааччыйар сүрүн аэродрому урусхаллаабыт.
  • РСФСР наркомпроһа «ё» буукубаны хайаан да туттар туһунан бирикээс таһаарбыт.

Төрөөбүттэр

• Тохсунньу 17 — Мухаммед Али (төрүүрүгэр аата Кассиус Марселлус Клей - кыра) — Америка боксуора, Олимпия оонньууларын чөмпүйүөнэ (1960), ыарахан ыйааһыҥҥа аан дойду муҥутуур кыайыылааҕа.
• Тохсунньу 25 — Эйсебио (Эузебиу да Силва Феррейра) — аатырбыт Португалия футболиһа.
• Тохсунньу 26 — Людмила Матвеева — 1980—2007 сылларга СӨ оҕо сэллик санаторийын кылаабынай бырааһа, Саха АССР үтүөлээх бырааһа.

• Муус устар 12 — Слепцова Людмила Даниловна — саха живописеһа,
• Муус устар 22 — Багынанова Зоя Петровна - СӨ норуодунай артыыһа, Саха АССР үтүөлээх артыыһа.
• Муус устар 26 — Иванов Валерий Иосифович — техническай билим кандидата
• Ыам ыйын 25 — Иванов Василий Иннокентьевич — суруйааччы, ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ.
• Атырдьах ыйын 5 — Новиков Анатолий Георгиевич — саха бөдөҥ учуонайа, философия билимнэрин доктора.
• Алтынньы 10 — Крылова Вера Климентьевна — искусствоведение кандидата
• Алтынньы 18 — Афанасий Илларионов (1997 с. өлб.) — судаарыстыба диэйэтэлэ, Ил Түмэн I ыҥырыытын дьокутаата, Ил Түмэн бэрэстэбиитэллээх палаататын бастакы бэрэстээтэлэ, СӨ үтүөлээх юриhа, бэйиэт, тылбаасчыт.

• Сэтинньи 20 — Джо Байден — АХШ 46-с бэрэсидьиэнинэн талыллыбыт киһи.

Өлбүттэр

• Корнилов Михаил Федорович (Мээнчэ уола), Соловки хаайыыга сытан Финляндияҕа күрээбит киһи.
• Певзняк Павел Матвеевич, 1930 - 1939 сыллардаахха ВКП(б) Саха обкомын сэкрэтээрэ.

• Тохсунньу 27 — Иван Сергеев - Тообуус — буойун суруйааччы.

• Олунньу 10 — Егор Мыреев — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, 65 ахсааннаах бэргэн ытааччы, бэргэн ытааччылар уһуйааччылара. 1940 сыллаахха Ленинградтааҕы театральнай институкка үөрэнэ барбыт уонна онтон сэриигэ ыҥырыллыбыт. Кини аата Ленскэй улууһун Бэтинчэ орто оскуолатыгар иҥэриллибитэ. Бэтинчэ ытык киһитэ.

• Кулун тутар 5 — Аржаков Степан Максимович (1899 — 1942) — государственнай, политическэй уонна хаһаайыстыбаннай диэйэтэл.

• Муус устар 24 — Ленинград фронугар бааһыран баран Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх Пуд Михайлов өлбүт. Саха сирин хомсомуолларыгар суруйбут суруга архыыпка баар.

• Муус устар 30 — Асямов Сергей Александрович (01.11.1907—30.04.1942) — лётчик, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (20.06.1942), майор.
• Ыам ыйын 12 — Бубякин Николай Васильевич, ил уонна партия диэйэтэлэ, 1929 - 1929 сыллардаахха Саха АССР Совнаркрмын бэрэсэдээтэлэ.
• Ыам ыйын 21 — Габышев Александр Гаврилович, 1934—1938 сыллардаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумын бэрэссэдээтэлэ.

• Алтынньы 6 — Эрилик Эристиин (Яковлев Семен Степанович) (24.01.1892—06.10.1942) — саха поэта, прозаига.
• Алтынньы 20 — Алексей Бояров — Саха АССР үөрэх, доруобуйа харыстабылын уонна социальнай хааччыйыы наркома, Манчаары аатынан культурнай-сырдатар уопсастыба бэрэстээтэлэ, Саха суругун-бичигин сүбэтин сэкирэтээрэ.

• Ахсынньы 6 — Семен Иванов — Иркутскайга өрөбөлүүссүйэ кыттыылааҕа, кавалерист, Гражданскай сэрии кэмигэр Саха сиригэр кыһыл разведчиктар этэрээттэрин хамандыыра, Дьокуускайдааҕы хомуньуус баартыйа кэмитиэтин чилиэнэ, экэнэмиис (Ленинграадтааҕы норуот хаһаайыстыбатын үнүстүүтэ, 1924-26 сс.), Саха сиринээҕи Госбаан хонтуоратын управляющайа, Өлүөнэ өрүс пароходствотын управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы, инженер-гидролог (Ленинграадтааҕы транспортнай академия, 1930-34 сс.).
• Ахсынньы 6 — Григорий Попов — Саха сиригэр төрөөбүт нуучча аҕабыыта, богословие билимин хандьыдаата, уопсастыбаннай диэйэтэл.