2003

2003 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 6 — СӨ вице-бэрэсидьиэнин 7-ВП нүөмэрдээх дьаһала тахсыбыт: «Бар-дьоҥҥо туһалаах омук литэрэтиирэтин таһаарыы туһунан».
• Тохсунньу 17 — СӨ «О родовой, родоплеменной кочевой общине коренных малочисленных народов Севера» сокуона ылыныллыбыт (бу сыл сэтинньи 20 күнүттэн олоххо киирбит, 2007 с. олунньу 14 уларытыллыбыт).

Олунньу

• Олунньу 1 — «Колумбия» космическай хараабыл дэлби тэбиллибит; сэттэ киһи өлбүт.
• Олунньу 15 — Ираак сэриитин утары бырачыастар аан дойду 600-тэн тахса куоратыгар буолбуттар. Бырачыастарга 8-30 мөлүйүөн киһи кыттыбыт диэн сабаҕалыыллар, онон бу демонстрация аан дойду устуоруйатыгар саамай улаханынан ааҕыллар.

Кулун тутар

• Кулун тутар 12 — ВОЗ ыарахан респираторнай синдром (нууч. ТОРС — тяжелый острый респираторный синдром) диэн ааттммыт сыстыганнаах ыарыы туруутун туһунан сэрэтии таһаарбыт.
• Кулун тутар 19 — ЭХШ бэрэсидьиэнэ Джордж Буш Ираак баһылыгар Саддам Хусейнҥа ултумаатым туруорбут, бу күнтэн ыла сэрии саҕаламмыт диэххэ сөп. Британия, Япония, Турция уонна Австралия салалталара өйөөбүттэр, Франция, Кытай уонна Канаада утарбыттар.
• Кулун тутар 20 — АХШ, Британия, Австралия уонна Польша Холбоһуктаах сэриилэрэ Ираакка саба түспүттэр.

Муус устар 7

• Муус устар 7 — АХШ сэриилэрэ Багдад куораты ылбыттар.
• Муус устар 7 — Бүлүү Сыдыбылыгар оскуола умайыытыгар 22 оҕо уокка былдьаммыт. Ол оҕолортон сэттэтэ — алта кыыс, биир уол — улахан кылаас оҕолоро, кыра оҕолору быыһыы сылдьан өлбүттэр.
• Муус устар 28 — ITunes Store аһыллыбыт, Apple хампаанньа онлайн-маҕаһыына.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 1 — Монголияҕа сири приватизациялааһын саҕаламмыт. Хас биирдии куоракка олорор ыал босхо 0,07 га сири ылыахтааҕын туһунан сокуон тахсыбыт.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 10 — Spirit марсоход көтүтүллүбүт, NASA Хатааһын Чолбонун (Марсы) үөрэтэр чинчийиитэ саҕаламмыт.
• Бэс ыйын 18 — Бүлүү улууһун өрөгөйүн ырыата бигэргэтиллибит.
• Бэс ыйын 20 — Бикипиэдьийэ, Бикитиэкэ, Биики Домох курдук элбэх туһунан бырайыактары үбүлүүр Викимедиа Пуондата тэриллибитэ. Тэрийээччи — Бикипиэдьийэни олохтообут Дьимми Уэйлс.

От ыйа

• От ыйын 10 — СӨ Төрүт сокуонун 55-с (дьокутааттар биир мандааттаах уонна өрөспүүбүлүкэ уокуругуттан талыллалларын туһунан), 62-с (сокуону уларытарга көҕүлээһин туһунан), 93-с ыстатыйаларыгар уларытыылар киирбиттэр.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 11 — Афганистааҥҥа аан дойду эйэни олохтуур сэриилэрин НАТО салайар буолбут.

Балаҕан ыйа

• Балаҕан ыйын 14 — Эстония олохтоохторо референдумҥа Европа Сойууһугар киирэргэ куоластаабыттар.

• Балаҕан ыйын 21 — Юпитеры чинчийбит Галилео хараабыл үлэтин тохтоппут.

• Балаҕан ыйын 26 — Википедия иннинээҕи Нупедия үлэтэ тохтотуллубут

Алтынньы

• Алтынньы 7 — АХШ-га Калифорния штаатын күбүрүнээтэринэн киинэ артыыһа Арнольд Шварценеггер талыллыбыт.

• Алтынньы 15 — Ильхам Алиев Азербайджан аҕа баһылыга буолбут.
• Алтынньы 15 — Кытай «Шэньчжоу 5» диэн бастакы пилоттаах космос аалын көтүппүт, космонавт (тайконавт) — Ян Ливэй. Инньэ гынан Кытай бэйэтэ дьону космоска таһаарар кыахтаах үһүс дойду буолбут.
• Алтынньы 17 — Тайбааҥҥа Тайпэй 101 диэн 101 мэндиэмэннээх, 509,2 м үрдүктээх небоскреб тутуллубут. 2010 сыллаахха Дубайга Бурдж Халифа тутуллуор диэри Тайпэй 101 аан дойдуга саамай үрдүк дьиэ
• Алтынньы 20 — "Слоун Улуу Эркинэ" диэн миллиард сырдык сыла усталаах галактикалар бөлөхтөрүн булбуттар. Билиҥҥи кэмҥэ бу Куйаарга ордук улахан структура.
• Алтынньы 24 — Тыас түргэнин куоһарар пассажирскай көтөр аал Конкорд бүтэһик рейсин оҥорбут.
• Алтынньы 29 — Аҕа уонна уол Рерихтар хартыыналарын быыстапката СӨ Комдрагметын быыстапкалыыр саалатыгар аһыллыбыт.

Сэтинньи

• сэтинньи — Грузияҕа «розалар өрөбөлүүссүйэлэрэ» буолбут. Э. А. Шеварднадзе отставкаҕа барбыт.

• Сэтинньи 7 — Александр Шмонов диэн силиэсэр демонстрация кэмигэр Михаил Горбачёву ытан өлөрө сатаабыт.
• Сэтинньи 12 — Кытайга Shanghai Transrapid диэн магнитка дайар (маглев) пассажир пуойаһа аан дойду түргэн рекордун олохтообут — 501 км/час (311 миля/час).

• Сэтинньи 23 — «Роза өрөбөлүүссүйэтэ»: Грузия бэрэсидьиэнэ Эдуард Шеварднадзе дуоһунаһыттан барбыт.
• Сэтинньи 26 — "Сахабилиибанк" лиссиэнсийэтэ ууратыллыбыт.

Ахсынньы

• Ахсынньы 3 — Сахакредитбанк лиссиэнсийэтэ ууратыллыбыт. Дьокуускайга Ленин проспегар тутуллубут 12 этээстээх офиһын өрөспүүбүлүкэ ылбыт.
• Ахсынньы 7 — Арассыыйаҕа Дуума 4-с ыҥыырыытын быыбара буолбут.
• Ахсынньы 13 — Тикрит куорат (Ираак) аттыгар Саддам Хусейн тутуллубут.

Өлбүттэр

• Иванова-Сидоркевич Ольга Петровна (23.11.1932—2003) — саха биллиилээх ырыаһыта, ырыа айааччыта.
• Караканов Прокопий Иосифович (1936—2003)— суруналыыс, Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын үтүөлээх үлэһитэ
• От ыйын 15 — Гаврильева Римма Семеновна (06.05.1941—15.07.2003) — история билимин кандидата.
• Ахсынньы 22 — Прокопьев Юрий Николаевич, партия уонна ил диэйэтэлэ. 1982 - 1991 сыллардаахха ССКП Саха обкомын бастакы сэкрэтээрэ.
• Тохсунньу 6 — Олег Макаров, космонавт.
• Тохсунньу 26 — Валерий Брумель, советский легкоатлет (прыжки в высоту), заслуженный мастер спорта.
• Кулун тутар 9 — Кистенев Сергей Павлович (06.01.1949—09.03.2003) — история билимин кандидата.
• Кулун тутар 9 — Ковлеков Семен Ипатьевич (20.09.1930—09.03.2003) - история билимин кандидата, доцент
• Кулун тутар 10 — Марина Ладынина, киноактриса, народная артистка СССР.
• Кулун тутар 12 — Зоран Джинджич, премьер-министр Сербии
• Кулун тутар 21 — Гедеон (Докукин), митрополит Русской православной церкви
• Кулун тутар 29 — Спиридонов Иван Григорьевич (10.02.1930—29.03.2003) — литературовед, литератураны ырытааччы, филология билимин кандидата,
• Кулун тутар 30 — Валентин Павлов, последний премьер-министр СССР
• Муус устар 21 — Нина Симон, джазовая вокалистка, «жрица соула»
• Ыам ыйын 16 — Марк Хум Маккормак, основатель и президент Международной группы управления.
• Ыам ыйын 21 — Александро де Томазо, аргентинский автоконструктор и гонщик Формулы-1 в 1957—1959 гг.
• Ыам ыйын 27 — Кладкин Василий Михайлович (10.01.1931—27.05.2003) — Социалистическай Үлэ Геройа.
• Ыам ыйын 28 — Илья Пригожин, бельгийский учёный, лауреат Нобелевской премии по химии 1977 года.
• Бэс ыйын 3 — Тамара Храмова, финская певица русского происхождения.
• Бэс ыйын 13 — Николай фон Крейтор, социолог, политолог, журналист.
• От ыйын 27 — Лиханов Владимир Иванович — (27.07.1948—27.07.2003) — филология билимин кандидата.
• От ыйын 3 — Юрий Щекочихин, журналист, депутат Государственной Думы.
• От ыйын 12 — Евгений Алексеевич Торчинов (р. 1956), российский учёный-религиовед.
• От ыйын 15 — Римма Гаврильева (06.05.1941 төр.) — биллиилээх искусствовед, саха таҥаһын чинчийээччи, устуоруйа билимин хандьыдаата.
• От ыйын 27 — Владимир Лиханов (27.07.1948 төр.) — филология билимин хандьыдаата, саха тылын лексикографиятын уонна лексикологиятын чинчийбит учуонай.
• Атырдьах ыйын 2 — Владимир Голованов (1938 с. Саха АССР Батамай сэлиэнньэтигэр төр.), сэбиэскэй штангист, Олимпиада чөмпүйүөнэ (Токио, 1964).

• Балаҕан ыйын 5 — Кир Булычёв, фантаст суруйааччы (дьиҥнээх аата Игорь Всеволодович Можейко; 1934 төр.).
• Балаҕан ыйын 8 — Лени Рифеншталь, ньиэмэс кинорежиссёра.
• Балаҕан ыйын 25 — Сенкевич Юрий Александрович, «Клуб Путешественников» программа ыытааччыта.
• Алтынньы 13 — Бертрам Брокхауз, Кнаада физигэ, лауреат Нобелевской премии по физике в 1994 г. «за создание нейтронной спектроскопии» (совместно с Клиффордом Шаллом).
• Алтынньы 26 — Элем Климов, Арассыыйа кинорежиссёра.
• Алтынньы 26 — Леонид Филатов, артыыс, режиссёр, бэйиэт.
• Сэтинньи 2 — Лев Горлицкай, бронетехника конструктора.
• Сэтинньи 3 — Иван Федосеев - Доосо — саха түмэт диэйэтэлэ, бэйиэт, прозаик, тылбаасчыт, литэрэтиирэ критигэ, ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ (1964). 1965-1992 сылларга «Хотугу сулус» уонна «Полярная звезда» сурунааллар холбоммут эрэдээксийэлэрин эппиэттиир сэкиритээрэ.
• Сэтинньи 3 — Расул Гамзатов, авар бэйиэтэ, суруйааччы, публицист, бэлиитикэ диэйэтэлэ.
• Сэтинньи 24 — Михаил Сафронов — ветеринария билимин дуоктара, профессор. Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын чинчийэр институт дириэктэрэ (1960—1988).
• Сэтинньи 24 — Сайфутдин Азизов — Кытай судаарыстыбаннай уонна политическай диэйэтэлэ. КНР Синьцзян-Уйгур автономнай оройуонун бастакы бэрэстээтэлэ.
• Ахсынньы 12 — Гейдар Алиев, Азербайджан бэрэсидьиэнэ
• Ахсынньы 22 — Юрий Прокопьев (14.07.1932 төр.) — 1982-1991 сылларга Саха АССР-ы салайбыт ССКП Саха сиринээҕи обкуомун бастакы сэкиритээрэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, судаарыстыба уонна уопсастыба диэйэтэлэ, филология билимин хандьыдаата.