Буян Бадыргы

Буян Бадыргы — Тываҕа судаарыстыбаннаһы тэрийбит киһи.

“Тува республиката  Советскай Союз састаабыгар киирбитэ быйыл 40 сыла туолла. Тува республиката Соҕуруу Сибиир  хайаларыгар Енисей өрүс баһыгар МНР кытта кыраныыссалаһан сытар.  Территорията 170,5 тыһ.кв км. Нэһилиэнньэтэ 266 тыһ киһи (1979) , 5  куораттаах, 13 оройуоннаах,    3 куораттыы тииптээх бөһүөлэктээх. Киин куората – Кызыл. Бу куоракка Енисей өрүс биэрэгэр Азия материгын географическай киинин көрдөрөр обелиск баар. Ол аата Тува – Азия килбэйэр киинэ. Азия айылҕатын араас зоналара кэккэлэһэн тэнийбит дьикти кэрэ көстүүлээх ураты дойду. Киниэхэ халыҥ хара тыалар, киэҥ нэлэмэн хонуулаах истиэптэр, халлааҥҥа харбаспыт хайалар, араас улахан, кыра күөллэр, дохсун сүүрүктээх өрүстэр – бары бааллар. Аны манна хотугу табалар, соҕурууҥҥу тэбиэннэр, барааннар, козалар, сылгылар, яктар о.д.а.  Тува төрүт сүөһүлэринэн буолаллар. Итинник араас климаттаах сир сүөһүлэрэ ыаллаһан үөскээһиннэрэ Туваҕа кэлбит хайа баҕарар киһини сөхтөрөр

Тэбиэн хатыыны сиирин коза сөҕөр

Коза хайаҕа сылдьарын тэбиэн сөҕөр. –

Бу Тува өһүн хоһооно бу туһунан бэргэнник этэр.

IX үйэҕэ диэри Тува территорията Тюркскай уонна Уйгурскай каганаттар састааптарыггар киирэрэ: XIII  үйэ саҥатыгар монгол-татардар, XVIII үйэҕэ маньчжурдар сэриилээн ыла сылдьыбыттара.

1912 с Маньчжурия баттыгаһа суулларыллыбыта. 1914 с Тува (Урааҥхай кыраайа) Россия проекторыгар ылыллыбыта. Ити сыл саас Кызыл куорат төрүттэммитэ . Ол аата Кызыл куорат олохтоммута 70 сыла туолла.

Национальнай  - босхолонуулаах революция түмүгүнэн атырдьах ыйын 14 күнүгэр 1921 с Тувинскай Народнай Республика үөскээбитэ.”

Тываҕа биһиги Ытык дьоммут П.А.Ойуунускай, И.Н.Барахов, С.М.Аржаков о.д.а курдук тутулуга суох өрөспүүбүлүкэни тэрийбит  Буян Бадыргы 2017 сылга төрөөбүтэ 125 с туолбут.

Буян Бадыргы 1892 с Барун Хемчик оройуонугар дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт. Кини саҥа төрөөтүн кытта, буддист ламалар ыйыыларынан, «манна үөһэттэн айдарыылаах ураты оҕо төрөөбүт » диэн буолбут. Билиҥҥи Тыва сирин-уотун 3 гыммыттан биирин ылар Даа кожуун баһылыга Хайдып нойон кэлэн оҕону илдьэ барбыт. Ол кэннэ уолу бэйэтин оҕотун курдук олус маанылаан, көрөн-харайан улаатыннарбыт. Хайдып нойон Тыва сиригэр көһөн киирбит нуучча бааһынайдарын сири былдьыылларын утары киирсэрин иһин, нуучча былаастара кинини сүһүрдэн өлөрбүттэрэ. Инньэ гынан, 1908 с 16 саастаах Буян Бадыргы иитиэх аҕатын солбуйан, нойон аатын ылбыта. Ол кэмҥэ кини төрөөбүт тывалыы тылын таһынан нуучча, монгол, кытай, тибет тылынан холкутук кэпсэтэрэ, ааҕара-суруйара, киэҥ билиитинэн, сытыы өйүнэн оччотооҕу кэм дьонун сөхтөрөрө.

Кини 1912 c Николай Иккис ыраахтааҕыга Тываны ыаллыы сытар Кытай орооһуутуттан көмүскүүрүгэр көрдөһөн сурук суруйбута биллэр. Ол кэнниттэн, саҕаламмыт былаҕайдаах кэмнэргэ Буян Бадыргы нуучча кыһыллара уонна үрүҥнэрэ, кытайдар, монголлар, дьоппуоннар олохтоох нэһилиэнньэ олоҕор орооһоллоруттан быыс-хайаҕас булан олус элбэх дипломаттыы үлэни ыытан , 1924 с тутулуга суох буолууну биллэрэр Тыва норуотун сийиэһин тэрийэн ыыппыта , Төрүт сокуон барылын оҥорбута.  Ол түмүгэр ССРС уонна Монголия 1924 с Тываны тутулуга суох судаарыстыба быһыытынан билиммиттэрэ. Тыва төһө да олус аҕыйах нэһилиэнньэлээҕин, сайдыыта суоҕун иһин, бэйэтэ туспа дьаралыктаах, өрөгөй ырыалаах, валюталаах, судаарыстыбаҕа кубулуйбута. Буян Бадыргы миниистирдэр сэбиэттэрин салайбыта. Төрүт Сокуоннары оҥорсубута, комсомолу тэрийбитэ, бэйэтэ эрэммит дьонуттан суорума суолламмыта.

Буян Бадыргыны 1932 с кини бэйэтэ «үөрэнэн төрөөбүт норуоттарын сайыннардыннар» диэн Москубаҕа ыытан үөрэттэрбит эдэр дьоно, улахан дуоһунаска тиксэн баран, саагыбар тэрийэн, сымыйанан сууттаан баран “контрреволюцияҕа” буруйдаан ытан өлөрбүттэрэ. Кини ханна көмүллүбүтэ биллибэт, киниттэн оҕо хаалбатах» - диэн суруллубут.

Тываҕа сулаарыстыбаннаһы тэрийбит улуу киһилэригэр пааматынньык туруорар туһунан быһаарыы ылыммыттара уонтан тахса сыл буолбут да, туох да үйэтитэр үлэ ыытыллыбакка турар эбит.  Мин санаабар, бу маннык бэйэтин норуотугар улуу дьыаланы оҥорбут баар-суох киһилэрин Тывалар кэлин даҕаны өрө туппатахтара хайдах да  өйдөммөт. Эмиэ биһиги дьоммут курдук дьылҕаланнаҕа.  Кэмигэр туруорсан аатын реабилитациялаппатахтар. Тывалар устуоруйаҕа норуот өстөөҕүнэн хаалбыт буолан улуу киһилэрин аатын туруорсубаттар, ситэ үйэтиппэттэр диэн санаа үөскүүр  

Биһиги ытык дьоммут үтүө ааттарын үйэтитэр туһугар бэйэбит үөрэхтээх, учуонай дьоммут туруорсаннар барыларын ааттара ырааһыран норуоттарыгар төннүбүтэ. Билигин биһиги дьоммут сырдык ааттара чөлүгэр түһэриллэн, билигин саха тыллаах барыта ытыктыыр, сүгүрүйэр дьонноро буоллулар. Устуоруйа кырдьыга чөлүгэр түһэриллэн, Саха сиригэр кинилэр ааттарын үйэтитэр түмэллэр, пааматынньыктар, уулуссалар о.д.а өйдөбүнньүктэр элбэхтэр. Автономия олохтоммут үбүлүөйдээх сылыгар бэлэмнэнии, үйэтитии үлэтэ ыытылла турара билиҥҥи кэнчээри ыччаты патриотическай тыыҥҥа иитии үлэтигэр үтүө суолталаныа диэн эрэнэбит.

Туһаныллыбыт литература

1. Азия киинин айхала. Хотугу сулус. 1984 .

2. Д.К.Сивцев. Татта – родина П.А.Ойунского.  Национальное книжное издательство «Бичик», 1993.

3. Интернет ситимиттэн