Бэрээдэги тутуһуу

Бэрээдэги тутуһуу диэн киһи быһыытын, сиэри аһара барбат буолуу ааттанар.

Төрөппүттэр оҕолоро бэрээдэктээх дьон буола улаатыахтарын, олохторун уһуннук, дьоллоохтук олоруохтарын, сиэннэрин көрүөхтэрин баҕараллар. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ бэрээдэги тутуһа, толоро үөрэммитэ олоҕор ордук улахан туһаны оҥорорун төрөппүттэр сахалыы кут-сүр үөрэҕин тутустахтарына билиэ, туһаныа этилэр.

Оскуолаҕа учууталлар бары оҕолору бэрээдэги тутуһуннара үөрэтэллэр, бэрээдэктээх киһи туһунан кэпсииллэр. Оскуола үөрэҕэ оҕо улааппытын, ийэ кута иитиллибитин кэнниттэн саҕаланарынан, билигин төрөппүттэр аһара атаахтатан ииппит оҕолорун өйүн-санаатын көннөрө, бэрээдэккэ үөрэтэ сатаан учууталлар эрэйдэрэ элбээтэ.

Дьон уһун үйэлэр тухары элбэх быраабылалары, бэрээдэктэри оҥорон бииргэ олорууга туһалаахтарын чахчы билинэн туһана сылдьаллар. Бу дьон бары тутуһар быраабылаларын тутуһар буолуу киһи быһыыта диэн сахалыы ааттанар уонна киһи быһыылаах киһини үөскэтэр.

Суол быраабылаларын тутуһан айанныыр суоппар бэрээдэктээх суоппар буолар уонна сыыһа-халты туттунан абаарыйаҕа түбэһэрэ аҕыйах. Массыынаҕа олорсон иһэр дьон бэрээдэктээх, ол аата киһи быһыылаах суоппары ордук эрэнэллэр, сөбүлүүллэр. Сатыы дьон уулуссаны туоруулларыгар аналлаах, бэлиэтэммит, дьон хаамар сиринэн туораатахтарына, бэрээдэктээх, бэрээдэги тутуһар дьон диэн ааттаналлар. Бэрээдэктээх киһи диэн тугу барытын киһи, дьон оҥорорун курдук оҥорор киһи буолар.

Өй-санаа туруга суоҕуттан быстах быһыыга түбэһэн өлүү-сүтүү билигин Россия эдэр дьонугар олус элбээтэ. Сыыһа-халты туттуна, аһара бара сылдьар эдэрдэр элбээһиннэриттэн массыына абаарыйалара олус элбээтилэр. Туруга суох, киһиргэс, туох эмэ саҥаны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, айыыны оҥоро охсор санаалаах эдэр киһи хайаан да аһара түргэнник айаннаатаҕына, арыгы истэҕинэ уонна суол быраабылаларын тутуспатаҕына эрэ сатанар. Дьон бары тутуһар, толорор быраабылаларын тутуһуу, бу «оһуобай», дьон оҥорботторун, билбэттэрин, айыы үчүгэй, айыыны оҥор диэн үөрэтиллэр эдэр киһи өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэт буолан хаалыытыттан, тугу эмэ уратыны, урут суоҕу оҥоро сатыыллара элбиир. Билигин айыы үөрэҕин оҕолору үөрэтиигэ олус улахан сыыһата ити быһаарыыттан дакаастанар.

Киһи быһыытын тутуспат эдэрдэр бастарын онно-манна кыараҕас дьөлөҕөскө уган кыбыталлара элбээтэ. Биир эр бэрдэ бөх кутар тимир иһит айаҕар баһын уган кыбытан баран иһит үрдүн алдьатан моойторук курдук кэтэ сылдьан киһиргээн, онтун дьоҥҥо көрдөрө сатаата. Бу кэтэн кэтиспит тимирин аналлаах быыһааччылар эрэ кэлэн тимири быһар кыптыыйынан кырыйан нэһиилэ туурбуттара. Киһибит бу сылдьан туох эрэ үчүгэйи оҥорбут курдук туттунара, уратыны, саҥаны айыыны оҥорбутунан дьону саататара, өйө-санаата өссө да сайда илигин, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбатын биллэрэр.

Бэйэтин аһара үрдүктүк, күүстээхтик, үчүгэйбин диэн сананар киһи, ити санаатыгар баһыттаран кыаҕын билиммэт буолуута аһара барыан сөп. Суоппардар айаннаан иһэн тулуурдара тиийбэккэ эбэтэр кыахтарын билиммэккэ утуйа охсон хааланнар суолтан туораан эбэтэр утары массыына суолугар тахсан биэриилэриттэн улахан абаарыйалар тахсаллар.

Киһи оҥорор бары быһыыларыгар хаһан баҕарар бэйэтин кыаҕын билинэн оҥорорун Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ ирдиир. Ханнык да; кыра да, улахан да дьыалаҕа эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыы уонна бэрээдэги тутуһуу суоҕуттан араас абаарыйалар, сыыһа-халты туттунуулар элбииллэр.

Олохсуйбут бэрээдэги тутуһуу диэн киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан салаллан киһи оҥорбот быһыыларын оҥорбот буолара ааттанар. Бэрээдэктээх киһи диэн ханнык баҕарар оҥорор быһыытын урут дьон оҥороллорун курдук оҥорор киһи буолар. Киһилии быһыылаах киһи диэн бэрээдэги тутуһар, буруйу-сэмэни оҥорбот, көрсүө, сэмэй, тугу оҥорорун барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор киһи буолар.

Бэрээдэктээх киһи диэни быһаарбыппыт кэнниттэн бэрээдэгэ суох, куһаҕан быһыылаах оҕо, киһи туһунан быһаарыы судургу буолар. Бэрээдэги тутуспат киһи диэн киһи быһыытын тутуспат киһи буолара арыллан тахсар.

Киһи оҥорбот быһыыларын оҥоруу диэн олохсуйбут бэрээдэги кэһии, тугу эрэ атыннык эбэтэр туох эмэ уратыны, саҥаны айыыны оҥоруу буолар. Дьон бары бэргэһэлэрин көнөтүк, иннэ иннигэр түбэһэр гына кэтэр буоллахтарына, бэргэһэни тиэрэ кэтэр киһи айыыны оҥорор, ол иһин бэрээдэги тутуспат киһитэ быһаарыллар. Ханнык эмэ быһыыны дьон оҥороруттан атыннык, уратытык оҥоруу, урут дьон билбэттэрин эбэтэр оҥорботторун оҥоруу, ол аата саҥаны айыыны оҥоруу буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн киһилии быһыылары оҥорорго үөрэнэн, олору үгэс оҥостунан, иҥэринэн, киһи буолууну ситиһэн баран, саҥаны айыыны оҥороро ордук табыллыан, туһата улаатыан сөп.

Сахалар «Айыыны оҥорума» диэн оҕону үөрэтэр үөрэхтэрин кистэлэҥэ итинник арыллар. Бу үөрэҕи халбаҥнаабакка тутуһар буолуу эрэ эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруктаахтык сайдыытыгар тириэрдэн, бэрээдэги тутуһар буолууну үөскэтэр.

Билигин дьон өйө-санаата сайдан билбэт, оҥорбот быһыылара диэн отой аҕыйах. Бары быһыылары барыларын кэриэтэ оҥорон көрөн, төһөтө эмэ боруобалаан үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу арааран билэн тураллар. Дьон оҥорбот быһыыларын, айыыны оҥоруу үгүс өттө куһаҕан быһыы буолан тахсара быһаарыллар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ айыы диэн үчүгэй, айыыны элбэхтик оҥор диэн үөрэтии олус улахан сыыһа. Маннык этэр дьону төрөппүттэр тутан сууттуохтарын сөп. Баар-суох биир оҕолорун өйүн-санаатын буккуйан, сыыһа үөрэтэн, бэрээдэги тутуспат, куһаҕан быһыылаах буолууга тириэрдэр дьону булан сууттуохха, оҕолору үөрэтииттэн туоратыахха сөп буолла.

Оҕону атын киһинэн үөрэтэри сахалар былыргы кэмнэргэ сөбүлээбэттэр этэ. «Тарбахтаахха да таарыттарбакка, хара харахтаахха көрдөрбөккө» эрэ оҕолорун улаатыннарар, ол аата бэйэлэрин эрэ үтүгүннэрэн, өйдөрүгэр-санааларыгар иитэр этилэр. Саҥа улаатан, өйдөнөн иһэр оҕо улахан киһи биир этиитин, биир тылын умнубакка өйдөөн хаалар уонна өйө-санаата соннук уларыйар кыахтааҕын кут-сүр үөрэҕэ быһаарарын урукку кэмнэргэ билэр, тутуһар этилэр. (1,83).

Атын дьон оҕолорун үөрэтээччилэр саҥарар тылларыгар, туттар быһыыларыгар олус сэрэхтээх, бэйэлэрэ бэрээдэктээх буолууларын төрөппүттэр ирдииллэрэ көрдөнөр. Билигин эдэрдэр бэрээдэги кэһэллэрэ элбээһинэ кинилэри кыра эрдэхтэринэ иитии сыыһа хайысханан, ийэ кутун үчүгэй быһыыларынан иитэн биэриини хаалларан, "айыы үчүгэй" диэн этиини тутуһан барбытын туоһута буолар.

Кыра эрдэҕинэ сыыһа хайысханан иитиллэн хайы-сах улаатан хаалбыт оҕону хааччах, хаайыы, эбии үөрэтии көмөтүнэн куһаҕаны оҥорорун аҕыйата сатыырбыт хойутуур, көнөрө уустугуран хаалар. Ийэ кута иитиллэр кэмин аһаран кэбистэххэ, куһаҕаннык иитиллэн хаалбыт оҕону көннөрөн үөрэтии үчүгэй үгэстэри хатылаан иҥэриннэҕинэ эрэ, кыаллар. Иитээччи көннөрү этиитин өйүнэн-санаатынан кыайан ылыммат оҕону хааччахха хаайыы көмөтүнэн үөрэҕи ылыннара сатааһын элбэхтик туттуллар. Аналлаах сабыылаах оскуолалар эмиэ бааллар.

Бэрээдэги тутуһарга үөрэнии ханнык эрэ ыгааһыннаах, хаайыылаах буоллаҕына табыллар уонна оҕо кыра эрдэҕинэ ханнык да эрэйэ суох ситиһиллэр, арай кэмин эрэ аһарыамыахха наада. Үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит оҕо улааттаҕына өйүнэн-санаатынан салаллан бэрээдэк көрдөбүллэрин тулуйа, толоро үөрэнэрэ ханнык да уустуга суох ситиһиллэр. Өй-санаа эмиэ тулуурдаах буоллаҕына эрэ бэрээдэги тутуһуу табыллар.

Өй-санаа аһара барбакка бэрээдэги тутуһарыгар Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ туһалыыр. Бэрээдэги тутуспат, кэһэр киһи хайаан да кэһэйэрэ, онтон улахаҥҥа түбэстэҕинэ хаайыыга барара эппиэтинэс хайаан да кэлэрин, аһара барар өй-санаа хааччахтанарын биллэрэр. (2,27).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.
2. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.