Гуркин Григорий Иванович

Григорий Иванович Гуркин (1879 тохсунньу 12 (24), Улала куорат — 1937 алтынньы 11), Чорос-Гуркин диэн хос аатынан аатырбыт — Россиятааҕы уонна сэбиэскэй уруһуйдьут, И. И. Шишкин үөрэнээччитэ. Омуга телеут, чорос бииһэ.

Олоҕо

Григорий Иванович Гуркин 1870 сыл тохсунньу 12 (24) күнүгэр Улалаҕа (Алтаай) сүрэхтэммит ыалга төрөөбүтэ. 1878 сыллаахха Алтаай духуобунай миссиятыгар үөрэххэ киирбитэ.

Миссионерскай оскуоланы бүтэрэн баран учууталлаабыта, онтон үлэтин быраҕан таҥара мэтириэтин уруһуйдуур буобута. 1896 сыллаахха Гуркин Алтаай фольклорун үөрэппут А. В. Анохинныын билсибит, киниттэн аныгы живопись туһунан элбэҕи билбит

Г. И. Гуркин, "Ойуун кыырыыта" (1897)

Гуркин бастакы хартыыната "Ойуун кыырыыта" диэн. Кини бу хартыынан Петербургдааҕы худуоһустуба Академиятыгар үөрэххэ киирэ сатаабыта. Сүрэхтэммит ыалга төрөөбүт уонна улааппыт буолан Гуркин алтаай омук төрүт олоҕун-дьаһаҕын, итэҕэлин куһаҕаннык билэр этэ. Кэлин айар дьоҕура сайдыбытын кэннэ алтаай олоҕун-дьаһаҕын үчүгэйдик үөрэппитэ.

Гуркин үлэлэрин И. И. Шишкин бэлиэтии көрбүтэ уонна бэйэтигэр олоро, үөрэнэ ыҥырбыта. Кини Гуркины Академияҕа үөрэххэ киирэргэ көмөлөспүт. Шишкин Григорий Гуркины сыл аҥара эрэ үөрэппитэ, тоҕо диэтэр соһуччу өлөн хаалбыт. Шишкин өлбүтүн кэннэ Гуркин Алтаайыгар төннүбүт, ол эрээри хас да ый буолан баран төттөрү академияҕа төннүбүт уонна А. А. Киселёвка үөрэммитэ. Гуркин аҕыйах кэмҥэ Шишкин истиилин үтүктэн баран бэйэтин уруһуйга ньыматын булбута.

1903 сыллаахха уруһуйдьут Алтаайга төннүбүт уонна Анос диэн сиргэ учууталынан үлэлээбит.

1917–1920 сс. буолбут түбэлтэлэргэ кыттыы

1917 сыл ыам ыйын 12 күнүгэ Гуркин Томскайга губернскай народнай мунньахха "Алтаай уонна кини кыһалҕалара" диэн дакылаат аахпыт уонна алтаай дьоно автономияланыахтааҕын эппит. Бу кэмҥэ кини бурхан итэҕэлин ылыммыт этэ уонна алтаай омук хамсааһынын салайааччыларыттан биирдэстэрэ буолбут. Бастакы Томскай губернскай мунньах алтаай омук бэйэни салайыыга бырааптааҕын билинэн автономия тэрийбит. Бу быһаарыыга Григорий Потанин диэн нуучча чинчийээччитэ уонна айанньыта улахан оруоллаах этэ. Потанин Россия Алтаайын, Минусинскай сирин, Урааҥхай сирин, моҕол уонна Кытай Алтаайын холбуур биир сомоҕо Алтаай өрөспүүбүлүкэтин тэрийиэн баҕарар этэ. 1918 сыл олунньу 22 күнүгэр буолбут Учредительнэй мунньахха былыргы Ойрот дойдутун сирин хабааннаах Алтаай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэргэ быһаарыы ылыллыбыта.

Гуркин олоҕун уонна айар үлэтин суолталаах кэмэ өрөбөлүүссүйэ, Гражданскай сэрии уонна Сэбиэскэй былаас олохтонуутун кэмэ этэ (1917–1937). 1917 сыллаахха алтаайдар Каракорум-Алтаай окружной управатын тэрийбиттэр. Гуркин бэйэтин омугун биир саамай биллиилээх киһитэ буолан бу автономия баһылыгынан талаллыбыта. 1919 сыл муус устарыгар генерал Колчак дьоно Гуркины сепаратизмҥа буруйдаан туппуттар уонна Бийскэйгэ хаайыыга ыыппыттар. Гуркин залог төлөөн босхоломмут уонна уруһуйдарын кистээн баран Моҕол сиригэр куоппут, онтон 1920 сыл Тываҕа көспүт.

1925 сыллаахха Гуркин Россияҕа төннүбүт. Бастаан Гуркины үөрүүлээхтик көрсүбүттэр, Гуркин Новосибирскайга икки выставка тэрийбитэ, ол кэннэ 1926 сыллаах Москваҕа выставка тэрийбит.

1937 сыллаахха Гуркины дьоппуоннарга өспүйүөннүүр диэн балыйаннар репрессиялаабыттар.

1956 сыллаахха реабилитацияламмыт.

Кинигэлэр

• Снитко Л. И. Первые художники Алтая. — Л.: Художник РСФСР, 1983. — 155 с.
• Кудинов И. П. Переворот. — М.: Современник, 1990.
• Возвращение : Сборник статей. — Горно-Алтайск, 1991.
• Эдоков В. Возвращение мастера. — Горно-Алтайск, 1994. — 237 с.
• Гуркин, Григорий Иванович // Томск от А до Я: Краткая энциклопедия города / Под ред. д-ра ист. наук Н. М. Дмитриенко. — 1-е изд. — Томск: Изд-во НТЛ, 2004. — С. 96. — 440 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-89503-211-7.

Сигэлэр

• Память Григория Гуркина почтили в день рождения художника и просветителя. Правительство Республики Алтай (12 Тохсунньу 2016). Тургутулунна 23 Муус устар 2020.
• Н. П. Гончарик. Чорос-Гуркин Григорий Иванович (1870—1937). Тургутулунна 23 Муус устар 2020.