Динозаврдар күлүктэрэ

Динозаврдар күлүктэрэ барыҥныыллар диэн этии олоххо үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэрин биллэрэр.

Сир үрдүгэр туох баар барыта сөптөөх кэмнэрэ кэллэҕинэ, уларыйан, эргийэн, атынынан солбуллан иһэллэр. Түүн кэнниттэн күнүс, кыһын кэнниттэн саас кэлэн бэйэ-бэйэлэриттэн салҕанан эргийэн биэрэн иһэллэр. Күн систематын эргийиитэ эмиэ уларыйан күнэ-түүнэ солбуллар диэн сорох үөрэхтээхтэр ааҕаллар. Бу космическэй түүн уһуна 230 мөлүйүөн сыл буолан баран 2013 сыллаахха уларыйыа диэн этэллэр.

Айылҕа тыынар-тыыннаахтара кэмэ кэллэҕинэ сайдан-үүнэн, ахсааннара эбиллэн кэлэр кэмнээхтэр. Маннык эбиллии кэмэ, Айылҕа биир тыынар-тыыннааҕар, куобахха хайдах дьайара кылгас кэм иһинэн биллэр, онтон улахан уонна уһун үйэлээх кыылларга дьайыыта өссө да кыайан үөрэтиллэ илик. Куобах дэлэччи үөскээн баран суох буола эстэрэ сирин-дойдутун киртитиититтэн, аһыыр аһа бараныытыттан буолар.

Куобах Айылҕа биир кыра харамайа. Үөскүүр кэмэ кэллэҕинэ дэлэччи үөскүүрүттэн мэнээктиир. Кылгас кэм иһинэн аһара үөскээн хаалан айылҕатын киртитэн сотору кэминэн эстэргэ барар. (1,3). Куобах элбэхтик үөскээн баран суох буолар кэмин икки арда 11 сыл курдук. Онтон тыа иһэ ырааһыран, ото-талаҕа дэлэччи үүннэҕинэ эмиэ хаттаан үөскээн, элбээн кэлэллэр.

Дьон-аймах олоҕо хайдах салгыы сайдан баран иһэрэ кыайан быһаарыллыбат өрүттэрдээх. Биир оннук өрүтүнэн Сир үрдэ радиациянан сутуллан, киртийэн иһиитэ буолар. Радиациянан сутуллубут сир ыраастаныыта олус уһун кэми ылара уонна киэҥ сиргэ тарҕаныыта дьон күүһүгэр кыаттарбат кыахтаах. Сир үрдүгэр тарҕанан иһэр радиация кыайан суох буола ыраастанан испэккэ мунньуллан иһэрэ дьон олоҕор уустук боппуруоһу үөскэтэр.

С.Фернер диэн инженер-атомщик бэйэтин маһынан оттуллар оһоҕун күлүн радиациятын кэмнээн көрбүтэ нуорматтан сүүһүнэн төгүл үрдүк эбит. Ону дьиктиргээн АХШ араас оройуоннарыгар кэмнээһиннэри оҥортообута оһох күллэрэ бары радиациялаах буолбуттар. 50 - 60-с сыллардаахха атомнай буомбалары салгыҥҥа боруобалааһын тэнийбит кэмигэр үүнэн турар мастар бары радиактивнай цезийинэн уонна стронцийынан сутуллубут эбиттэр. (2,40).

Билигин араас наукалар сайдыыларын таһымнара үрдээн, былыргы олоххо туох буолан ааспытын балачча чуолкайдык быһаарар буолан эрэллэр. Индигиртэн көстөн щадринскай диэн ааттаммыт мамонт 41 тыһ. онтон Халыматтан көстөн березовскай диэн ааттаммыт мамонт 44 тыһ. сыл анараа өттүгэр үөскээбиттэр. (3,8). Оччотооҕу кэмҥэ бэркэ тэнийэн үөскүү сылдьыбыт улахан кыыллар бука бары суох гына эстэннэр билигин уҥуохтарын эрэ булаллар.

Саха сиригэр кэлин буолан ааспыт мууһурууну сартанскай диэн ааттаабыттара. Бу мууһуруу 22-11 тыс. сыл анараа өттүгэр буолан ааспыт. Сартанскай мууһуруу кэмигэр, 14 тыһ. сыл анараа өттүгэр носорогтар, онтон 12-11 тыһ. сыл анараа өттүгэр мамоннар, бизоннар, овцебыктар, хахайдар, дьиикэй сылгылар суох буолбуттар. (3,10).

Сир үрдүгэр туох эмэ уларыйыы кэлиитэ, туохтан да тутуллубакка, күүстээхтик, ньиргиччи кэлэр. Саас кэлэн иһиитин туох да күүс кыайан тохтотор кыаҕа суох.

Айылҕа бэйэтин харыстанар, ыраастанар күүһүн дьон-аймах ситэ сыаналыы иликтэр. Арай кэнники кэмҥэ күүстээх ардахтартан, хаардартан уонна тыаллартан үөскүүр уу ылыыларыттан аймалҕаннар эбиллэн иһэллэр. Наука уонна тиэхиникэ сайдан иһиититтэн Сир үрдүн киртитии олус киэҥник тарҕанан эрэр. Бу киртитии сүрүн көрүҥнэригэр мутукчалаах маһы суох оҥорууну уонна Сир үрдүн радиациянан сутуйууну киллэриэххэ сөп.

Дьон-норуот атом күүһүн баһылааннар, радиациянан Сир үрдүн сүһүрдүүнү көҥүл ыытан эрэллэр. Сүһүрдүү салгыы баран иһэр туруктаах. Радиациянан сүһүрүү хас да сүүһүнэн сыллар усталарыгар кыайан ыраастаммат. Сайдыыта суох, дьадаҥы государстволар ядернай сэрии сэбин баһылаан, араас туһалаах да туһата да суох дэлби тэптэриилэри оҥорон бараннар, радиацияттан харыстанар үлэни кыахтара тиийбэт буолан кыайан ыыппаттар. (4,3). Оҥорон таһаарар производстволара мөлтөх, харчылара тиийбэт уонна бу государстволарга үөрэх-билии таһыма намыһах буолан радиация тарҕанарыгар улаханнык кыһамматтар.

В.Суворов ядернай дэлби тэптэриилэргэ бэйэтэ сылдьан устубут оператор бэлиэтээһиннэригэр олоҕурбут «Была такая страна – «Лимония» диэн ыстатыйатыгар ядернай дэлби тэптэрии буолбут сиригэр араас үүнээйилэр, ол иһигэр от эмиэ олус хойуутук уонна өлгөмнүк үүнэллэрин бэлиэтиир. (5,57). Научнай чинчийиилэр көрдөрөллөрүнэн бурдук сиэмэтин кыратык радиациянан сүһүртэххэ, бурдук үүнүүлээх буолар. Атын үүнээйилэр барылара радиация оҕустаҕына үүнүүлэрэ тупсан, аһара улаатан бараллара билигин эмиэ быһаарыллан турар.

Академик Н.П.Дубинин «Генетика, что же завтра» диэн ыстатыйатыгар радиация тыынар-тыыннаахтарга дьайыытын ырытар. Аан дойдуга ядернай сэрии буолан хааллаҕына, радиация аҕыйах сиргэ эрэ тарҕаммакка Сир үрдүгэр барытыгар тарҕанар, тэнийэр. Ядернай дэлби тэбиилэртэн үөскүүр радионуклеотидтар радиацияны өссө киэҥник тарҕатар кыахтаахтар. Радиация тыынар-тыыннаахтар геннэрин буккуйан араас мутаннар диэн аһара улахан да кыыллар үөскээн тахсыахтаахтара наука эйгэтигэр биллэр буолла. (6,19).

Динозаврдар диэн былыргы үйэҕэ Сир үрдүгэр олорон ааспыт кыыллар буолаллар. Ити кыыллар уҥуохтара сир аайыттан көстөллөр. Бу хантан да кэлбэтэх илэ бэйэлэринэн баар буола сылдьыбыт кыыллар. Билиҥҥи наука үөрэтэн билбитинэн динозаврдар үйэлэригэр от-талах эмиэ аһара улахан, ураты үүнүүлээх буолар эбиттэр.

Американскай учуонайдар динозаврдар көстүбүт уҥуохтара радиациянан сутуллубут буолалларын быһаарбыттар. Бу кыыллар үгүстэрэ уонна ордук улахан өттүлэрэ от-талах аһылыктаах эбиттэр. Динозаврдар үйэлэригэр сиргэ атын тыынар-тыыннаахтар уонна көтөрдөр эмиэ бааллар эбит. Туохтан сылтаан динозаврдар суох буола эстиилэрин наукаҕа билигин да кыайан быһаара иликтэр. Ол эрээри Айылҕа эмискэ уларыйыытыттан уонна ас-үөл аҕыйааһыныттан эстибит буолуохтарын сөп дииллэр. (7,40).

Наукаҕа кэнники баар буолбут өйдөбүллэринэн туһанан быһаардахха, Сир үрдүгэр динозаврдар үөскүөхтэрин сөптөөх балаһыанньалара баар буолан эрэр. Учуонайдар сиргэ эмискэ буолуохтарын сөптөөх уларыйыылары компьютер программатыгар киллэрэннэр билгэлээн көрүүлэри оҥороллор.

Билигин ядернай сэрии сэбинэн саҥа сайдан эрэр государстволар олус үлүһүйүүлэрин түмүгэр сыыһа - халты туттаран термоядернай сэрии төлө тардыллан хааллаҕына Сир үрдүгэр ядернай кыһын кэлиэхтээх. Бэйэ-бэйэлэригэр утарыта турар өйгө-санааҕа иитиллибит государстволар салайааччылара термоядернай сэрии сэбин быһаччы бас билиилэриттэн Сир дойду олоҕо биир-икки иирээки аҥардаах киһиттэн, кинилэр өйдөрүттэн-санааларытыттан, ханнык кэмнэргэ «өйдөрө баайыллан» ылалларыттан олус тутулуктаах буолуута чугаһаан иһэр. Ыксаабыт, өйө баайыллыбыт киһи ханнык быһаарыыны ылынара кинини кыра эрдэҕинэ хайдах үөрэппиттэриттэн, ийэ кутун ииппиттэриттэн быһаччы тутулуктаах буоларын сахалар сайдан иһэр кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Бу быһаарыы, оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар үтүө үгэстэргэ үөрэнии, куһаҕан быһыылары оҥорбот буолуу иҥэриллибэтэх буоллаҕына, бу киһи олус ыгылыннаҕына, ыксаатаҕына, итирдэҕинэ салгын кута көтөн, быстах, сиэри таһынан барар быһаарыыны ылынан, ону оҥоро охсон кэбиһиэн сөбүгэр олоҕурар.

Омуктар сайдыыны ситиһэн олохторо көнөн истэҕин аайытын оҕолорун аһара көҥүллүк, атаахтык иитэннэр кыра эрдэҕинэ куруук кэриэтэ оонньото сырытыннараннар уонна бары эбиллэн иһэр баҕатын барытын толоро үөрэтэннэр ийэ кутун ситэ ииппэккэ, сайыннарбакка хаалларан, улаатыннаран кэбиһэллэр. Оҕо улаатан бардаҕына, үөрэҕи-билиини өйдүүр буолбутун кэннэ салгын кутун эрэ сайыннараллар. Кут-сүр үөрэҕэ этэринэн маннык иитиллибит киһи ыксаллаах кэмнэргэ бэйэтин кыана туттунан тохтотуммат буолан хаалар, салгын кута көтөн хаалар уратылаах. Билигин биир киһи бэйэтин туттуммат буолан быстахтык быһыыланыытыттан Аан дойду олоҕо барыта улахан тутулуктаах буолан турар кэмэ кэлэн иһэр. Утарыта өттүттэн бэйэ-бэйэлэрин кыҥаһан турар атомнай буомбалардаах ракеталары төлө ыытар кунуопкалары хаһан баттыыры билигин үс эрэ киһи быһаарар кыахтанан тураллар.

Быстах санааттан үөдүйэн тахсар быстах быһыыттан саҕаланан ядернай сэрии тоҕо тардыллан хаалыан сөбө оруннаах. Онно эбии эдэрдэр наркоман буолуулара уонна улахан күүстээх сэрии сэптэрэ биир эмэ наркоман буолбут эдэр киһи илиитигэр киирэн хаалыахтарын сөбө ордук кутталы үөскэтэр.

Наука билиниитинэн ядернай сэрии кэнниттэн уһун кэмнээх ядернай кыһын кэлиэхтээх. Бу кыһын бүтүүтүгэр Сир үрдэ барыта күлүнэн уонна быылынан бүрүллэн хаалбыта охсон аны улахан сылыйыы буолуо дииллэр. Радиация дьайыытыттан бу кэмҥэ аһара үүнүүлээх оттор уонна талахтар сири-дойдуну бүөлүү үүнэллэрэ сабаҕаланар.

Ядернай сэрии сэбиттэн уонна радиация дьайыытыттан сиргэ тимиччи эбэтэр ууга сылдьар буоланнар ордон хаалбыт араас күлгэрилэр, крокодиллар, ууттан хонууга тахса сылдьар кыыллар аан бастаан сайдан барыахтара. Билиҥҥи кэмҥэ көстөр динозаврдар уҥуохтара оннук кыыллар элбэхтэрин көрдөрөллөр. Динозаврдар олус улааппыт крокодилларга, күлгэрилэргэ маарынныыллар. Үгүс кыра динозаврдар билигин баар көтөрдөр курдуктара быһаарыллыбыт. Сир үрдүгэр күүстээх радиация баарыттан, ити ордон хаалбыт кыыллар аһара улаатыыларын түмүгэр аҕыйах мөлүйүөн сылынан дьиҥнээх динозаврдар баар буолан хаалыахтарын сөп.

Бу быһаарыы «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар кынаттаах этиилэргэр эмиэ сөп түбэһэр. Тыһыынчанан сылларга дьон-аймах сайдыыта хонуу сирдэргэ тэнийбит буоллаҕына аны муора, уу кыыллара сайдыыны баһылааннар хонууга тахсыахтарын сөп.

Сэриигэ туттуллар дьааттаах гаһы немецтэр аан маҥнай бастакы Аан дойду сэриитин кэмигэр оҥорон боруобалаан хас да сиргэ туттубуттара. Кинилэр иккис Аан дойду сэриитин кэмигэр араас суол күүстээх дьаат бөҕөнү оҥостон, элбэҕи бэлэмнэммиттэрэ. Японецтар иккис Аан дойду сэриитин кэмигэр олус күүскэ бактериологическай сэрии сэбинэн дьарыктаммыттара. Кинилэр ити сэрии сэбин эмиэ олус элбэҕи оҥостон мунньуммуттара.

Сэрии кыаттарыынан түмүктэнэрэ төһө эмэ эрдэттэн биллибитин үрдүнэн ити ынырыктаах, дьон-аймаҕы барытын буортулуур дьааттаах сэрии сэптэрин немецтэр даҕаны, японецтар даҕаны кыайан туттубатахтара. Кинилэр тойотторо, салайааччылара төһө да өлөр-сүтэр кэм тирээн кэлбитин иһин, Аан дойдуну барытын эһиэхтэрин, дьаатынан буорту оҥоруохтарын баҕарбатахтара. Бу дьон бэйэлэрин өлөрөр-сүтэрэр быстах баҕа санааларын кыана туттунан күүстээх дьааттары туһаныҥ диэн хамаанданы хата биэрбэтэхтэрэ.

Оччотооҕу кэмҥэ, нацистскай Германия уонна милитаристскай Япония салайааччылара саҥа улаатан эрэр кэмнэригэр дьон-аймах оҕолорун иитэр-үөрэтэр ньымалара ураты чиҥ уонна кытаанах этэ. Оҕону аан маҥнай төрөппүтүн этэрин иһит, толор, кини курдук буол диэн этэн иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ уонна ханнык да балаһыанньаҕа аһара барбат буолуу өйдөбүллэрэ эмиэ иҥэриллэр этилэр. Бу улахан салайааччылар сэрии бүтүүтүгэр үөскээбит ыксаллаах кэмнэргэ быстах быһаарыныылары ылымматахтарын быһаарыыта кинилэр кыра эрдэхтэринэ үчүгэй, киһилии үөрэҕи барбыттарын, ийэ куттара иитиилээх эбиттэрин бигэргэтэр.

Киһи ыксаллаах кэмнэргэ итинник, бэйэтин кыана туттар быһыыта сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн эрэ табатык быһаарыллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума» диэн өйдөбүл үгэскэ кубулуйан иҥэриллибит буоллаҕына, бу өйдөбүл хаһан баҕарар, киһи олоҕун ханнык баҕарар кэмигэр дьайа сылдьар. Бу киһини быстах быһыыны оҥороруттан тохтотор майгы оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээн, өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар олохсуйар буолан, киһи өйүгэр-санаатыгар биллибэт. Бу өй-санаа киһи ийэ кутугар иҥэн сылдьар буолан, «Өйө баайыллан» ылар кэмигэр сыыһаны, куһаҕаны оҥороору гыннаҕына, хаһан баҕарар тохтотор.

Дьон өйдөрө-санаалара кэлин кэмҥэ күүскэ уларыйда. Манна ордук компьютеры баһылааһын улахан оруолу ылар буолла. Киһи бэйэтин өйө-санаата, толкуйдуур дьоҕура компьютерга баһыттарар буолуута үөскээтэ. Ордук суолталаах суоттааһыннары, быһаарыылары аны компьютертан ыйытан, онно бэрэбиэркэлэтэн баран ылыныллар буолан турар. Компьютер араас сибээстэригэр саахаллар тахсыылара сыыһа быһаарыыны ылыныыга тириэрдиэхтэрин сөп диэн күүстээх компьютердары туһанааччылар бэлиэтииллэр.

Сайдыылаах омуктар оҕолоро өйдөрө-санаалара туруга суох буолан иһиитэ телевизор уонна компьютер кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар киллэрэр уратыларынан быһаарыллар. Оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ компьютер оонньуутугар элбэх киһини, кыыллары ытыалыы үөрэммитэ, кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар иҥэн олохсуйан хаалар. Бу олохсуйбут өйдөбүллэр оҕо куһаҕан быһыылары оҥороруттан тохтотор майгытын суох оҥороллор. Бэйэлэрин быстах баҕа санааларын, туохтан эмэ кыыһырбыттарын-абарбыттарын кыайан туттунан тохтотуммат эдэр дьон элбээн иһэллэрин сайдыылаах дойдуга, Америкаҕа, оскуола оҕолоро кыыһыра түһээт да бииргэ үөрэнэр оҕолорун уонна учууталларын ытыалаан кэбиһэр буолбуттара туоһулуур.

Аан дойду олоҕор улахан кутталы оҥорор ядернай сэрии сэптэрэ, өй-санаа өттүнэн ситэ иитиллибэтэх-үөрэтиллибэтэх, быстахтык быһаарынан кэбиһиэн сөптөөх дьон илиилэригэр киирэн иһэр кэмэ кэлэн эрэр. Кэлэр көлүөнэлэр солбуһууларыгар бу балаһыанньа өссө ыараан иһэр чинчилээх. Быстахтык быһаарыныыттан термоядернай сэрии төлө тардыллан хааллаҕына Сир үрдүгэр динозаврдар үөскээннэр, олор үйэлэрэ эргийэн кэлиэн сөп.

Билигин Сир үрдүгэр үөскээбит балаһыанньаны туох баарынан сыаналаан көрдөхпүтүнэ, Аан дойду иккис сэриитин кэннинээҕи кэмтэн, биллэр уларыйыылар таҕыстылар:

1. Олус күүстээх ядернай, термоядернай сэрии сэптэрэ мунньулуннулар уонна өссө эбиллэн иһэллэр. Сир үрдэ радиациянан сутуллуута салгыы баран иһэр.

2. Государстволар икки ардыларыгар утарыта туруу өйө-санаата мөлтөөн, симэлийэн хаалбакка, мөлтүү быһыытыйан баран билигин өссө күүскэ сайдан эрэр. Бу саҥа утарыта туруу сүрүн уратытынан урукку утарыта туруулар курдук ханнык эрэ биллэр кыраныыссаны тутуспакка Аан дойду барытын үрдүнэн киэҥник тарҕанан эрэрэ буолар.

3. Күүстээх сэрии сэптэрин баһылыырга аналлаах эдэр көлүөнэлэри кыра эрдэхтэринэ олус атаахтатан, бас-баттах, быстах өйгө-санааҕа үөрэтии тэнийэн иһэр.

4. Дьон өйө-санаата көлүөнэттэн көлүөнэҕэ уларыйан иһэринэн улахан сэриилэр кэмнэригэр кэлэн ааспыт ыар балаһыанньалары эдэр көлүөнэлэр ситэ сыаналаабаттарынан, сэрииттэн кыайыы-хотуу кэлиэ дии санааччылар элбээһиннэриттэн кыраттан саҕалаан улахан сэрии саҕаланан хаалыан сөп.

Сир үрдүгэр динозаврдар үйэлэрэ эргийэн кэлэн иһэригэр бэлэмнэнии үлэлэрэ хайы-сах саҕаланан эрэллэр. Дьон-аймах бары турунан, тус-туспа баралларын тохтотон, омуктар бииргэ олорууларын сокуонугар ордук сөп түбэһэр демократия принциптэрин тутуһан, Айылҕа уларыйыытын тохтоторго уонна улахан алдьатыылаах сэрии сэбин суох оҥорууга үлэлээтэхтэринэ эрэ балаһыанньа тосту көнүөн сөп.

Дьон бары сахалар кут-сүр үөрэхтэрин ылынан, оҕолорун кыра эрдэхтэринэ иитиини төрдүттэн уларыттахтарына, ол аата бэйэлэрин ханнык баҕарар балаһыанньаҕа кыана туттар, сыыһа-халты туттубат туруктаах өйдөөх-санаалаах эдэр дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннардахтарына эрэ Сир үрдүгэр дьон-аймах олоҕо эмискэ уларыйыыга тэбиллиитэ суох буолар. (8,62).

Туһаныллыбыт литература.

1. «Саха сирэ» хаһыат. 06.07.1996.

2. Журнал «Наука и жизнь». N 11. 1991 г.

3. И.Г.Березкин. По следам наших предков и современников. Якутск: Кн. изд-во,- 1987.- 112 с.

4. «Саха сирэ», «Эдэр саас» хаһыат. 19.03.2008.

5. Журнал «Техника молодежи». N 2. 1989 г.

6. Журнал «Техника молодежи». N 11. 1987 г.

7. Журнал «Техника молодежи». N 9. 1987 г.

8. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. - 78 с.