Дорҕоон суолтата

Дорҕоон, тыас киһиэхэ дьайыыта хаһан да уларыйбат. Өскүөкүлэни кыһыйар, кычыгырыыр тыас киһиэхэ олус куһаҕаннык иһиллэр, киһи хаһан да үөрэммэт куһаҕан тыаһа. Оҕо «ыы» диэн ытыыр саҥата киһи истэригэр биир саамай куһаҕан, тулуйбат дорҕоонунан ааҕыллар.

Куһаҕан дорҕооннор куһаҕан тыллары, кырыыһы, онтон үчүгэй дорҕооннор үчүгэй тыллары, алгыһы үөскэтэллэр. Дорҕоон, тыас долгуннары үөскэтэринэн киһи мэйиитигэр, ийэ кутугар быһаччы дьайыыны оҥорор. Тыл иччитэ киһи өйүгэр-санаатыгар дорҕооннорунан дьайар.

Саха тыла олус былыргы кэмҥэ үөскээбитинэн төрүт, өй-санаа өйдөбүллэрин билигин да сүтэрбэккэ иҥэринэн сылдьар. Хас биирдии дорҕоон бэйэтигэр сөп түбэһэр өйү-санааны үөскэтэр. Тыл өйгө-санааҕа дьайар күүһүн, өйдөбүлүн дорҕооннорун дьайыылара оҥороллор.

Үчүгэй, киһи сөбүлээн истэр дорҕоонноро үчүгэй санаалары, тыллары үөскэтэллэр уонна алгыска туттуллаллар.

Үчүгэй дорҕооннор төһө да үгүстэрин иһин куһаҕан дорҕооннор, туохтар эмэ алдьанар, үлтүрүйэр тыастара айылҕаҕа элбэхтэр.

Куһаҕан дорҕооннордоох, киһи өйүгэр-санаатыгар куһаҕан өйдөбүллээх тыллары кырыыска тутталлар. Кырыыс диэн тыл «кыр» уонна «ыыс» диэн тыллар холбоһууларыттан үөскээбит. Кыр диэн туох эрэ алдьанар, үлтүрүйэр тыаһа. Ыыс диэн куһаҕан тылынан ааттаа, эт диэн өйдөбүллээх. Бу «ыыс» диэн тыл «ыы» уонна «ыс» дорҕооннор холбоспуттарыттан үөскүүр. «Ыы» диэн ытааһын дорҕооно, онтон онно «ыс» диэн дорҕоон эбиллэн ытааһыны ыс, тарҕат диэн өйдөбүллэнэр.

Биир өйдөбүлү биэрэр дорҕооннор холбоһууларыттан сахабыт тыллара олус былыргы кэмнэргэ үөскээбиттэр. Тылбыт үөскээбит бу төрүт тутулугун сүтэрэ, симэлитэ илигинэн сахалар киэн тутталлар уонна харыстыыллар.

Бу кэмҥэ бука бары сахабыт тылын харыстыыр санаабыт эбиллэн иһэр. Тугу, ханнык тылларбытын аан маҥнай харыстыахтаахпыт быһаарыллар. «Тыл – санааны салайар» диэн үлэҕэ тылы хайдах харыстыырга аналлаах барыл оҥоруллубута. Онно билигин туттулла сылдьар, билэр тыллары барыларын үс тус-туспа бөлөххө араарыллыбыта:

1. Төрүт тыллар. Бу тылларга киирсэллэр; төрдүттэн сахалыы, киһиэхэ бэйэтигэр, ыалга, итэҕэлгэ, баһылаабыт үлэтигэр-хамнаһыгар уонна айылҕаҕа сыһыаннаах билигин баар, туттулла сылдьар тыллар.

2. Үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах саҥа киирэр тыллар.

3. Үөрэх-билии киирии тыллара.

Бу үс бөлөх тыллартан төрүт тыллары туспа арааран ылан ордук күүскэ, хас биирдии дорҕооннорун букатын уларыппакка эрэ харыстаатахха тыл үйэлэргэ уларыйбат. Бу быһаарыы үлэ-хамнас уонна үөрэх-билии тыллара олох сайдан истэҕинэ хайаан да уларыйалларын, саҥа тылларынан эбиллэллэрин таба өйдөөн, туспа арааран, бу тыллар төһө да уларыйдаллар, эбилиннэллэр даҕаны омук төрүт тыла уларыйан хаалыа суоҕа диэн төрүккэ олоҕурар. Төрүт тыллар уларыйбатахтарына омук хаһан да уларыйыа суоҕа диэн хас да көлүөнэлэр усталарыгар, ыраах барар быһаарыыны үөскэтэр.

Саха төрүт өйө-санаата ийэни - ийэ диэн уонна аҕаны - аҕа диэн ааттыырга иҥэн сылдьар. Сорохторго, төрөппүт ийэлэрин «мама», аҕаларын «папа», эбэлэрин «баба», эһэлэрин «деда» диэн ааттааччыларга дорҕооннор дьайыылара сыыйа-баайа өйү-санааны уларытар, төрөппүттэргэ, аймахтарга сыһыаны мөлтөтөр.

Улуу Өктөөп революциятын кэнниттэн сэбиэскэй былаас саҥа үүннэрбит дьоно, саҥалыы сайдыбыт суруйааччылар көмөлөрүнэн ийэни «мама» диэн, онтон аҕаны «папа» диэн ааттааһыны бүтүн Сойуус үрдүнэн тарҕаппыттара.

Арҕааҥҥы омуктар саҥарар саҥаларын быһаччы үтүктүүттэн киирбит дорҕооннор саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэттэр, атын өйдөбүлү биэрэллэр, бу кэнники кэмҥэ төрөөбүт оҕолор ийэлэрин, аҕаларын аанньа ахтыбат, тылларын истибэт буола улааталлара элбээтэ.

«Ма» диэн ынах маҥырыыр дорҕооно. «Манна баарбын» диэн өйдөбүлү биэрэр.

«Па» диэн сирэр, сиргэнэр дорҕоон. Саха дьоно сиргэмсэхтэр, «па», «пахай», «пыы» диэн буоллар эрэ абааһы көрөллөр, аҕынньылара төллөр, сөбүлээбэттэр.

Билигин бу дорҕооннор дьайыылара түүрдэртэн төрүттээх нууччаларга уруттаан тиийбитин нууччалар ахсааннара биллэрдик аҕыйаан эрэрэ биллэрэр. Эр дьоннорун өйдөрө-санаалара туруга суох буолан арыгыга ыллараллара, сыыһа-халты туттуналлара, быстах быһыыга киирэн биэрэллэрэ элбээтэ. Улаханнык сэрэнэргэ сөптөөх кэм биһиэхэ да кэллэ эрээри, төрөппүттэр кыһаммакка, аанньа ахтыбакка, өй-санаа туруга суох буолуутун атыттарга, учууталларга эҥин сыбыы сылдьаллар.

Саха тылын харыстааһын диэн төрүт тыллары, киһиэхэ бэйэтигэр, ыалга, итэҕэлгэ уонна айылҕаҕа сыһыаннаах былыргыттан баар, билэр, тутта сылдьар тыллары ордук кыһанан харыстааһын, дорҕооннорун уларыппат буолуу ааҕыллар.

Хас биирдии саха тылын дорҕооно киһи өйүгэр-санаатыгар тус-туспа өйдөбүллэри үөскэтэр. Киһи өйө-санаата саҥа сайдан эрдэҕинэ үөскээбит олус уһун үйэлээх саха тыла сайдар. (1,3).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. - 108 с.