Бикипиэдьийэ

Енисей кыргыстара

Енисей кыргыстара (кыт.: 黠戛斯, пиньинь: xiájiásī) – Енисей өрүс кытылыгар уонна Алтаайга олорбут былыргы түүр тыллаах омук.

Енисей кыргыстара хуннар кэмнэригэр

уларыт

Енисей кыргыстарын өбүгэлэрэ Чаатас диэн археологическай култуураны кытта ситимнээхтэрэ сабаҕаланар.

Ону таһынан Енисей кыргыстара үөскүүллэригэр Таштык култууратын дьоно уонна динлиннэр улахан оруолу оонньообут буолуохтаахтар. Оннук буолар түбэлтэҕэ Енисей кыргыстарын тустарынан баскаты ахтыы хуннар кэмнэригэр сыһыаннаах буолан тахсар. Сыма Цянь диэн былыргы Кытай историга суруйбутунан хуннар б.к.и. 201 сыллаахха Цзянькунь (кыт.: 堅昆) (эбэтэр Цзюйу 居勿, Цзегу 結骨) диэн динлиннэри кытта булкуспут дьонноох дойдуну сэриилээн ылбыттар[1]. Кытай номохторугар этиллибитинэн Енисей кыргыстарын Ли Лин (李陵) диэн кытай сэрииһит сыдьааннара салайан олорбуттара

Тан кэминээҕи Кытай былыргы источниктара Енисей кыргыстарын ойуулуулларынан кинилэр үрдүк уҥуохтаах, сырдык баттахтаах, маҥан сирэйдээх, күөх харахтаах этилэр[2][3]. Тибиэт уонна ислам кэминээҕи суруктар Енисей кыргыстарын эмиэ итинник курдук ойуулууллар. Итиннэ сыһыаннаах Америкатааҕы Майкл Дромпп диэн чинчийээччи санааты үллэстиэххэ сөп:


Үгүс чинчийээччи Енисей кыргыстарын кинилэр тас дьүһүннэриттэн сылтаан түүр омуктар ахсааннарыгар кииллэрбэт этилэр эбэтэр ханнык эрэ түүр буолбатах омугу кытта күүскэ булкуспут омук дии саныыллара. Кытай суруктарыгар суруллан хаалбыт кыргыс тылларын быыстарыгар түүрдүү буолбатах (самадьылыы буолуон сөп) тыллары булбуттарын кэннэ Енисей кыргыстара түүр омуга буолбатаҕын өйүүр чинчийээччи ахсаана элбээбитэ. Ол эрээри этиэххэ тыл уонна омук ситимэ күүһэ суоҕун бэлиэтээн этиэххэ наада. Кинилэр тас дьүһүннэрэ уонна кинилэр тылларыгар аҕыйах ахсааннаах түүрдүү буолбатах тыл баара (киирии тыллар буолуохтарын сөп) кинилэр түүр буолбатахтарын бигэргэппэт. Енисейгэ баар кыргыс суруктара (VIII үйэ) түүрдүү тылынан суруллубуттар, ону таһынан Кытай суруктарыгар этиллибитинэн Енисей кыргыстарын тыла уонна суруга түүрдүү тыллаах уйгуур тылыгар уонна суругар майгынныыр. Кытай источниктарыгар хаалбыт кыргыс тыллара түүрдүү буолаллар. Ол иһин Енисей кыргыстарын түүр омуга буолбатаҕын бигэргэтэр туох да суох.

Динлиннэр уонна былыргы кыргыстар моҕоллору кытта ыкса ситимнээх буолуохтарын сөбүн туһунан санаа баар. Н.Я. Бичурин этэринэн былыргы кыргыстар (хягастар, хагастар) түүр-моҕол булкаастаах омук буолаллар[4]: "Енисей губерниятын соҕуруу өттүгэр, хягастар киин куораттара турбут сиригэр олорор олохтоох дьоннор билиҥҥэ диэри түүр-моҕол тыллаахтар". "Хягас аан маҥнай Моҕол-түүр дойдута буолуохтаах уонна икки омуктан турар буолуохтаах: түүрдэр уонна моҕоллор»[5][6][7]. Ол эрээри бу сабаҕалааһын атын даннайдары кытта сөп түбэспэт, холобур: кыргыстар европалыы дьүһүннэрэ[8], моҕол тылын дьайыыта суох түүрдүү тыллара[9][10], Енисей кыргыстарын геннэрэ (R1a гаплобөлөх) моҕол төрдүлэрэ суохтарын бигэргэтэр[11].

Енисей кыргыстара былыргы түүрдэр уонна уйгуурдар кэмнэригэр

уларыт
 
Енисей кыргыстарын тимиргэ оҥоһуктара
 
Былыргы кыргыстар маллара

V—XIII үйэлэр Енисей кыргыстара жужаннарга, былыргы түүрдэргэ уонна Уйгуур хаҕанатыгар бас бэриммиттэрэ. Уйгуурдар кэмнэригэр Енисей кыргыстара элбэх ахсааннаах омук этилэр: 100 тыһ. тахса ыал уонна 80 тыһ. сэрииһит. Енисей кыргыстарын сирдэриттэн уйгуур хаҕанын ордуутугар диэри 3000 ли эбэтэр тэбиэнинэн 40 күннээх айан этэ[12].

Уйгуурдары үлтүрүтүү уонна Енисей кыргыстарын сайдыыта

уларыт

VII үйэҕэ Енисей кыргыстара сюеяньто диэн уйгуур бииһиттэн тутулуктаах буолбуттар уонна уйгуурдар кинилэргэ бэйэлэрин баһылыктарын (кыт. 頡利發) анаабыттар. Ол эрээри кыргыс хаҕана уонна кини үс сүбэһитин (цисибэй 訖悉輩, цзюшабобэй 居沙波輩, амибэй 阿米輩) былааһа хаалбыта.

648 сыллаахха Кытай сюеяньтону үлтүрүппүттэрэ уонна элбэх уйгуур кытайдарга бас бэриммитэ. Онуоха Енисей кыргыстара Кытай ыраахтааҕытыгар илдьит ыыппыттара. Кытайдарга Сылифа Шибоку Ачжань баһылык (кыт. 俟利發失缽屈阿棧) тиийбитэ. Бырааһынньык кэмигэр бу баһылык Кытай ыраахтааҕытыттан Енисей кыргыстарын бэйэтин былааһыгар ыларын көрдөспүтэ. Ыраахтааҕы сөбүлэспит уонна Енисей кыргыстарын сирин цзянькунь (кыт. 堅昆府) диэн ааттаабыт, кыргыстар аҕа баһылыктара буоллаҕына цзо туньвэй да цзянцзюнь (кыт. 左屯衛大將軍) диэн сололоммута.

Енисей кыргыстара 650–683 сылларга Кытайга икки илдьити ыыппыттар.

Енисей кыргыстара 707–710 сылларга Чжун-цзун ыраахтааҕыҕа бэлэх ыыппыттар[13].

758 сыллаахха Мойан-чур диэн уйгуур хаҕана Енисей кыргыстарын сэриилээн ылбыт. Ол кэмҥэ Енисей кыргыстара хас да дойдуга арахсыбыттар быһыылаах. Енисей кыргыстара араабтары, Тибиэти уонна карлуктары кытта ситимнээх этилэр. Ажо диэн ааттаах кыргыс хаҕана түүрдэртэн пигадуньцзецзинь (кыт. 毗伽頓頡斤, пига = билгэ = мындыр) диэн сололоммут.

840 сыллаахха Енисей кыргыстара Уйгуур хаҕанатын үлтүрүппүттэрэ уонна 80-тан тахса сыл устата Киин Азияҕа сүрүн күүс буолбут Кыргыс хаҕанатын тэрийбиттэрэ.

841 сыллаахха кыргыстар У-цзун ааттаах Кытай ыраахтааҕытыгар илдьит ыыппыттар. Ыраахтааҕы кыргыс илдьитин үчүгэйдик көрсүбүт уонна Бохай (кыт. 渤海) илдьитинээҕэ ордук сыһыаннаспыт. Ол кэннэ кытайдар кыргыстарга төттөрү бэйэлэрин илдьиттэрин ыыппыттар.

847 сыллаахха Енисей кыргыстара куоппут уйгуурдары эккирэтэн Амурга улахан сэриинэн барбыттар[14]. Бу сэриигэ 70 тыһ. сэрииһит кыттыбыт.

847 сыллаахха Ажо хаҕан өлбүт. Кытай ыраахтааҕыта саҥа хаҕаҥҥа Инъу Чэн Мин кэхань (кыт.: 英武誠明可汗) диэн солону биэрбит.

860–874 сылларга Енисей кыргыстара Кытайга үс илдьит ыыппыттар. Ол кэннэ суруктар суохтар.

Кэлин Кыргыс хаҕаната хас да дойдуга ыһыллыбыта. Дьүчи олору 1207 сыллаахха Моҕол дойдутугар холбообута.

Эбии көр

уларыт

Быһаарыылар

уларыт
  1. ↑ Керимбекова Н. Формирование этнической территории и государственной границы Кыргызстана
  2. ↑ Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена.
  3. ↑ The Cambridge History of China. Volume 3: Sui and T'ang China, 589—906 AD, Part One — Cambridge University Press, 1979 — p. 235.
  4. ↑ Нусупов Ч. Т. Политико-исторические проблемы генезиса идеологии, государственности и культуры кыргызского народа. — Кыргызский государственный национальный университет, 2000. — С. 65. — 295 с.
  5. ↑ Шойгу С. К., Аракчаа К. Д. Урянхай. Тыва Дептер. — Слово, 2007. — С. 40. — 662 с.
  6. ↑ Древнекитайские источники о кыргызской государственности и письма китайского императора кыргызскому кагану (III в. до н. э. — IX в. н. э.). — ARKHI, 2003. — С. 137. — 240 с.
  7. ↑ Позднеев Д. М. Исторический очерк уйгуров. — 1899. — С. 35. — 153 с.
  8. ↑ Lung, Rachel Interpreters in Early Imperial China. — John Benjamins Publishing, 2011. — С. 108.
  9. ↑ Кормушин И. В. Древние тюркские языки. Абакан, 2004.
  10. ↑ Кызласов И. Л. Рунические письменности евразийских степей. — М.: Восточная литература, 1994. — 327 с. — 2,000 экз. — ISBN 5-02-017741-5.
  11. ↑ Волков В. Г., Харьков В. Н., Степанов В. А. Андроновская и тагарская культуры в свете генетических данных // Труды Томского областного краеведческого музея им. М. Б. Шатилова. — Томск, 2012. — Т.XVII. — C.147—166.
  12. ↑ Верблюд проходит около 50 км в день по хорошей дороге
  13. ↑ Правящая фамилия Ли 李 происходила от тюрок по крайней мере с женской стороны.
  14. ↑ П. П. Азбелев. Древние кыргызы. Очерки истории и археологии. Глава V. Эпоха, которой не было: енисейские кыргызы на рубеже тысячелетий

Кинигэлэр

уларыт
  • Азбелев П. П. Древние кыргызы. Очерки истории и археологии. Онлайн версия.
  • Азбелев П. П. Значение архивных материалов для изучения культуры енисейских кыргызов // Проблемы изучения Сибири в научно-исследовательской работе музеев. Красноярск: 1989, с.131-133.
  • Азбелев П. П. Первые кыргызы на Енисее // Вестник Санкт-Петербургского университета. Серия 12. Социология. Вып. 4. С. 461—469.
  • Бахрушин С. В. Енисейские киргизы в XVII в. // Исторические труды. Т. III. Ч. 2. — М.: Изд-во АН СССР, 1955. — С. 176—224.
  • Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений…{/}I. Хакяньсы. Хагас.
  • Бобров Л. А. Военная история енисейских кыргызов в IX—XII веках.
  • Бутанаев В. Я. Кыргызское государство (VI в. н. э. — 1207 г.н. э.).
  • Бутанаев В. Я., Худяков Ю. С. История енисейских кыргызов. — Абакан: Изд-во Хакасского гос. ун-та им. Н. Ф. Катанова, 2000.
  • Грач А. Д., Савинов Д. Г., Длужневская Г. В. Енисейские кыргызы в центре Тувы (Эйлиг-Хем III как источник по средневековой истории Тувы). М.: Фундамента-Пресс, 1998. 84 с.
  • Длужневская Г. В. К определению названия археологической культуры енисейских кыргызов VI—XII вв. // Проблемы археологии н этнографии Сибири (Тезисы докладов конференции). Иркутск: 1982.
  • Длужневская Г. В. Енисейские кыргызы. Историко-культурный аспект // Fasciculi Archaeologiae Historicae. Fasc. VII. Lódź: 1994. — С. 9—12.
  • Иллюстрированная история Красноярья (XVI — начало XX века). — Красноярск: Растр, 2012. — С. 23—27.
  • Китайские письменные источники о древних кыргызах // Подготовлены для сайта www.kyrgyz.ru С. Угдыжековым.
  • Савинов Д. Г. Археологические данные о связи енисейских и тян-шанских кыргызов в конце I — начале II тыс. н. э. // Вопросы этнической истории киргизского народа. Фрунзе: 1989. С. 77-90.
  • Скобелев С. Г. Створка панагии из погребения енисейского кыргыза позднего средневековья.
  • С. Г. Скобелев, Чжан Тайсян, А. А. Шамаев. Роды фуюйских кыргызов… — С. 77.
  • Тенишев Э. Р. О языке кыргызов уезда Фуюй // Вопросы языкознания. 1961. № 1. С.88-95.
  • Угдыжеков С.А. Социальная структура раннесредневековых кыргызов / Дисс. на соиск. степ. канд. ист. наук. — Абакан, 2000. — 172 с. Платный доступ.
  • Худяков Ю. С. Вооружение енисейских кыргызов VI—XII вв.. — Новосибирск, 1980. — 176 с.
  • Худяков Ю. С. Кыргызы на Табате. — Новосибирск, 1982. — 240 с.
  • Худяков Ю. С. Вооружение средневековых кочевников Южной Сибири и Центральной Азии. — Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние, 1986. — 272 с. — 3000 экз. (в пер.)
  • Худяков Ю. С. Кыргызы на Енисее: Учебное пособие. — Новосибирск: Изд-во Новосиб. ГУ, 1986. — 80 с.
  • Худяков Ю. С. Вооружение центрально-азиатских кочевников в эпоху раннего и развитого средневековья. — Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние, 1991. — 192 с. — 2600 экз. — ISBN 5-02-029635-X. (обл.)
  • Худяков Ю. С. Кыргызы на просторах Азии / Т.К.Чоротегин. — 2-е, доп., исправл.. — Бишкек: Камекс-Детай; Фонд "Сорос-Кыргызстан", 1995. — 232 с. — 1000 экз.
  • Худяков Ю. С. Сабля Багыра: Вооружение и военное искусство средневековых кыргызов. — СПб.: Петербургское Востоковедение; М.: Филоматис, 2003. — 192 с. — (Militaria Antiqua, I). — 2000 экз. — ISBN 5-85803-238-9, ISBN 5-98111-009-0. (в пер.)
  • Эсен уулу Кылыч. Древние кыргызы. Кыргызы в Средней Азии.-Бишкек,-1993.-99 с.
  • Эсен уулу Кылыч. Древнекыргызское государство Хагяс.-Бишкек, 1994.-144с.
  • Эсен уулу Кылыч. Хагяс. История енисейских кыргызов (С древнейших времен до нач. XVIII века).(второй вариант).-Ассоциация историков Кырг. Респ., Кырг. гос. унив-т им. И. Арабаева.-Бишкек.-2013.-438 с.
  • Янхунен Ю. К вопросу о зарубежных хакасах // Проблемы сохранения природы и культурно-исторического наследия Хакасии. Вып. 1. — Абакан, 1994. — С. 99—107.
  • Яхонтов С. Е. Древнейшие упоминания названия «киргиз» // СЭ. 1970. № 2. С. 110—120.
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Енисей_кыргыстара&oldid=392266»