Кыргыс хаҕаната

Кыргыс хаҕаната^[1] (кырг. Улуу Кыргыз каганаты) – Барс-бэк хаҕан тэрийбит^[2] уонна VI–X үйэлэргэ Соҕуруу Сибииргэ баар буола сылдьыбыт былыргы кыргыстар дойдулара. Хаҕаннар Барс аҕа ууһуттан эрэ буолар кыахтаах этилэр. 840–916 сылларга Кыргыс хаҕаната муҥутуур күүһүгэр тиийбит этэ. В.В. Бартольд бу кэми "кыргызское великодержавие" диэн ааттаабыта^[3].

История

Кыргыс хаҕанатыгар анаммыт Кыргыс сирин марката. 2013 сыл

"Кыргыс хаҕаната" диэн өйдөбүлү аан маҥнай түүр историятын чинчийээччи академик В.В. Бартольд туттубута.

Енисей кыргыстара VI—VII үйэлэр тыа омуктарын кытта элтэбэр диэн баһылыктаах былыргы түүрдэр хаҕанаттарын кытыыларыгар туспа кыра улуус тэрийбиттэрэ. VIII үйэ саҕаланыытыгар Барс-бэк диэн кыргыстар баһылыктара көҥүл туһугар түүрдэри утары сэриини саҕалаабыт уонна бэйэтэ хаҕан буола сатаабыт.

IX үйэ Кыргыс хаҕаната күүһүрэр уонна сирэ тэнийэр. Кыргыстар хаҕаннарыгар таҥараҕа курдук үҥэр кэмнэрэ (обожествление каганского рода).

Кыргыстар 840 сыллаахха уйгуурдары кытта сэриилэһэн баран Уйгуур хаҕанатын суох гыммыттар, ол сэрии түмүгэр Тыва уонна Моҕол сирин баһылаабыттар. Кыргыстар куоппут уйгуурдары эккирэтэн Иртыш уонна Амур өрүстэргэ, Илиҥҥи Түркистаҥҥа тиийбиттэр. Академик В.В. Бартольд бу кэми "кыргызское великодержавие" диэн ааттаабыта^[4].

Енисей кыргыстара сэриилэһэннэр Арҕааҥҥы Сибиир соҕуруу өттүгэр диэри тиийбиттэрэ. Кинилэртэн куотан былыргы угордар-мадьярдар Урал хайаларыттан арҕаа диэки көспүттэр^[5].

80 сыл буолан баран Кыргыс хаҕаната Моҕол сириттэн барбыт^[6]. Ол кэмҥэ Енисей кыргыстара сүрүннээн Енисей, Иртыш өрүстэринэн уонна Алтаайга олорбуттара.

Култууралара

Сэрииһиттэр "таҥараттан айдарыылаах хаҕаҥҥа" сулууспалыыр ытык иэстээхтэр диэн сананаллара. Хаҕанат баһылыга хаҕан диэн ааттанар. Хаҕан кэргэнэ катун (хотун) дэнэр. Дьон хаҕаны сирдээҕи Таҥара (Тэнгри), катуну Умай (сир айыыта) диэн өйдүүллэрэ.

Кыргыстар былыргы түүрдэр курдук руна суруктаах этилэр. Бу сурук Согд сириттэн кэлбит буолуохтаах уонна муҥур уһугар арамейскай төрүттээх буолар.

Дьон үксэ биир сиргэ олорор уонна ону-маны үүннэрэр этэ, холобур, бурдук. Сорох источниктар туоһулуулларынан былыргы кыргыстар куораттардаах этилэр, ол эрээри маны бигэргэтэр археологическэй даннайдар суохтар. Кыргыстар Илиҥҥи Түркистаны, Афганистаны, Орто Азияны, Кытайы уонна Тибиэти кытта атыы-эргиэн ситимнээх этилэр.

Сэрии дьыалата

Хаҕан үрдүкү былааһа сэрии күүһүгэр олоҕорор этэ. Сэрии уон тыһыынчалаах (түмэн) уокуруктарга арахсара. Кыргыстар аттаах сэрииһити алып диэн ааттыыллара, кини сэриитин сэбэ: үҥүү, кылыс, ох саа, сүгэ. Сэрии сангуннар (генераллар) салайаллара. Сэрии атын сололоро — бэк, тархан, тутук, дьархан уо.д.а. Сэрии дьонун ахсаана 100 000 киһиэхи тиийэрэ: олортон 30000 талыллыбыт кыргыс сэрииһиттэрэ, 70000 сэрииһит кыштымнартан, ол аата кыргыстарга бэриммит омуктартан

Хаҕаннар

Барс-хаҕан (693—709)^[7]
Ажо
Солаҕай
Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан
Ин-ву Чен-мин-хан

Кинигэлэр

Бартольд В.В. Киргизы: исторический очерк. Фрунзе, 1927.
Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. I. М.-Л. 1950.
Козьмин Н. Хакасы: Историко-этнографический и хозяйственный очерк Минусинского края. — Иркутск, 1925.
Бутанаев В.Я., Худяков Ю.С. История енисейских кыргызов. — Абакан, 2000.
Чороев Т.К. Зарождение Кыргызского Каганата. Бишкек, 2005.

Быһаарыылар

↑ БРЭ/Кыргызский каганат
↑ Т.К. Чороев Зарождение Кыргызского Каганата / Т.К. Чороев. — 2005. — г. Бишкек, Кыргызская Республика: Издательство "Раритет", 2005. — С. 12-14. — 3 с.
↑ Чотонов Усеналы, Досбол Нур уулу История Отечества. — Халыып:Б., 2009. — 344 с. — ISBN 978-9967-428-81-2
↑ Бартольд В. В. Киргизы: Исторический очерк. Фрунзе, 1927
↑ Иванов В. Финно-угры на южном Урале и в Приуралье // История татар с древнейших времен в 7 тт. Т. I. Народы степной Евразии в древности. — Казань, 2002. — С. 204—209.
↑ Т.К. Чороев Зарождение Кыргызского Каганата / Т.К. Чороев. — 2005. — г. Бишкек, Кыргызская Республика: Издательство "Раритет", 2005. — С. 86-95. — 10 с.
↑ Кыргызский каганат - «Энциклопедия»(нууч.). Большая российская энциклопедия. Тургутулунна 11 Кулун тутар 2018.

Эбии көр

[1] БРЭ/Кыргызский каганат

[2] Т.К. Чороев Зарождение Кыргызского Каганата / Т.К. Чороев. — 2005. — г. Бишкек, Кыргызская Республика: Издательство "Раритет", 2005. — С. 12-14. — 3 с.

[3] Чотонов Усеналы, Досбол Нур уулу История Отечества. — Халыып:Б., 2009. — 344 с. — ISBN 978-9967-428-81-2

[4] Бартольд В. В. Киргизы: Исторический очерк. Фрунзе, 1927

[5] Иванов В. Финно-угры на южном Урале и в Приуралье // История татар с древнейших времен в 7 тт. Т. I. Народы степной Евразии в древности. — Казань, 2002. — С. 204—209.

[6] Т.К. Чороев Зарождение Кыргызского Каганата / Т.К. Чороев. — 2005. — г. Бишкек, Кыргызская Республика: Издательство "Раритет", 2005. — С. 86-95. — 10 с.

[7] Кыргызский каганат - «Энциклопедия»(нууч.). Большая российская энциклопедия. Тургутулунна 11 Кулун тутар 2018.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]