Ийэ уонна аҕа

Хас биирдии дорҕоон киһи мэйиитигэр дьайыыны оҥорон өйүгэр-санаатыгар хамсааһыны үөскэтэрэ, бу хамсааһыннарга сөп түбэһэр санаалар үөскүүллэригэр тириэрдэр. Олус былыргы кэмнэртэн саха тыла айылҕа дорҕооннорун дьайыыларын таба туһаныыттан үөскээбит. Дорҕооннор киһи мэйиитигэр дьайыылара уһун үйэлээх сахалар өйдөрүгэр-санааларыгар ордук күүскэ иҥэн сылдьаллар уонна саха тылын үөскэппиттэрэ биллэр.

Куһаҕан тыастар куһаҕан дорҕооннору, онтон куһаҕан дорҕооннор куһаҕан тыллары үөскэтэллэриттэн дьон өйдөрүгэр-санааларыгар куһаҕан дьайыыны оҥороллоро хаһан да уларыйбат.

“Кыы”  диэн кыычыгырыыр тыаһы киһи тулуйан истибэт куһаҕан тыаһа. Үгүстэр букатын тулуйбаттар. “К” уонна “ыы” дорҕооннор холбоһоннор киһи тулуйбат, кыайан өр истибэт тыаһын үөскэтэллэр.

“Ыы” диэн ытааһын дорҕоонун киһи эмиэ тулуйан истибэт, айманар, ыксыыр, көмөлөһө тиийэр санаата киирэр.

“Кыыс” диэн тылбыт дорҕоонноро бу тыл улахан сэрэхтээҕин, харыстанар аналлааҕын биллэрэр. Эр дьон, уолаттар кут-сүр уонна таҥара үөрэҕин баһылаатахтарына, киһи буор кута сайдыытын, кэлэр көлүөнэлэргэ хайдах бэриллэн иһэрин биллэхтэринэ кыргыттары, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтээччилэри ордук кыһанан харыстыахтара.

“Кыр” диэн туох эрэ абырыхтаммат гына алдьанар тыаһа. Кыргыттар диэн тылбыт туох эрэ ураты алдьанар баарын улаханнык харыстыыры биллэрэр.

“Кыр” уонна “ыы” диэн куһаҕан дорҕооннорго, ыһары, тарҕатары биллэрэр “с” дорҕоон эбиллиититтэн бары билэр уонна сэрэнэр кырыыс диэн олус куһаҕан суолталаах тылбыт үөскээбит.

“Ма” диэн айылҕаҕа ынах маҥырыыр дорҕооно. Баары биллэрэр, ас көрдүүр суолталаах дорҕоон. Оҕоҕо улаатымсыйыыны, бэлэмҥэ үөрэниини, ийэни аанньа ахтыбат, ас таһааччы, аһатааччы эрэ курдук санааһыны  үөскэтэр.

“Па”, “пахай”, “пыы” – бары куһаҕаны, сирбиппитин, сиргэммиппитин биллэрэр тылларбыт. “Па” диэн олус куһаҕан дорҕоонтон “палк” диэн инчэгэйгэ охтууну, сууллан түһүүнү биллэрэр тыл үөскээбит.

“Па” – дорҕоон сирэр, сиргэнэр дорҕоон. “Па” диэн буолла да куһаҕан, саха киһитэ сиргэнэр, кэлэйэр, сонно сааҕы өйдөөн кэлэр. Оҕолор улааттахтарына аҕаларын анньа ахтыбаттара, бу куһаҕан дорҕоонноох “па-па” диэн тылынан ааттыылларыттан быһаччы тутулуктаах. Оҕолор аҕаларын аанньа ахтыбаттарыттан эр дьоммут арыгылыыллар, мөлтөөн иһэллэр, кэргэннэрин быраҕан бараллар.

Сахалар сиримсэх, сиргэмсэх дьон. Сирдилэр даҕаны отой сиэбэттэр, быраҕаллар. Бу сириксэннэрэ, талымастара ордук аһыыр аһылыктарыттан биллэр. Сахалар былыр-былыргыттан аһыыр астарыгар ханнык да атын туспа, ураты булкааһы туттубаттар. Астара барыта айылҕаҕа үүнэр үүнээйилэртэн, үөскүүр кыыллартан уонна көтөрдөртөн өссө талымастаан хомуллар. Ол курдук саха киһитэ сиэбэт астарыгар бары үөннэр, тыҥырахтаах көтөрдөр уонна кыра кыыллар киирсэллэр.

“Ма”, “па” дорҕооннор куһаҕан дьайыылара нууччаларга урутаан тиийбитин билигин эр дьонноро олус мөлтөөбүттэриттэн, үгүстэрэ арыгыга ылларалларыттан, эдэр уолаттара элбэхтик быстах быһыыга түбэһэллэриттэн уонна ахсааннара биллэрдик аҕыйаан эрэриттэн бары билэ сылдьабыт. Мөлтөөбүт эр дьон тустуу күрэхтэһиилэригэр кыайан бастаабат буолбуттара ыраатта.

Саха дьонугар бу куһаҕан дорҕооннор дьайыылара эмиэ кэлэн иһэриттэн сэрэммэккэ, биһиги төрөппүттэрбит ол-буга солумсаҕыра сылдьаллара элбээтэ, оҕолорун өйдөрүн-санааларын туруктаах оҥорор туһунан санаабакка тыл үөрэхтээхтэрин, суруйааччылары, сэбиэскэй былаас тобохторун үтүктүбүттэрин курдук үтүктэ сылдьаллара, сымыйа "айыы үөрэҕин" итэҕэйэ сатыыллара ордук хомолтолоох.

Куһаҕан дорҕооннордоох тыллары оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туттубат буолуу өй-санаа туруктаныытыгар тириэрдэр кыаҕын туһаныы эрэйиллэр. Туруга суох өйдөөх-санаалаах оҕо быстах быһыыга түбэһэрэ элбэҕин истэ, билэ сылдьабыт.

Ийэ – оҕо ийэтэ, төрөппүтүн аата. Бу тыл дорҕоонноро “и”, “й” уонна “э” бары холбоһоннор оҕо өйүн-санаатын төрүттүүллэр, туругун олохсуталлар. Ийэ оҕото саҥа саҥаран эрдэҕинэ бэйэтин ийэ диэн ааттатара, онно үөрэтэрэ оҕото бэйэтин ордук ытыктыырыгар, сыаналыырыгар тириэрдэр кыахтаах.

Аҕа – оҕо аҕата, төрөппүтүн аата. Оҕо ийэтэ оҕотугар аҕаҕын аҕа диэн ыҥырар буол диэн кыра, саҥа саҥаран эрдэҕинэ үөрэтэр кыаҕа олус улахан. Бу тыл оҕоҕо саастаах, элбэҕи билэр-көрөр киһиэхэ ытыктабылы үөскэтэрин таба туһаныахпыт этэ.

Саха оҕото төрөппүттэрин итэҕэйэр уонна ытыктыыр буола үөрэнэ­ригэр, кинилэри аан маҥнай саҥарыаҕыттан ыла ким диэн ааттаан ыҥырара улахан оруолу ылар. Сахалар ийэ уонна аҕа диэн тыллара бы­лыргыттан билиҥҥэ диэри сахалары араҥаччылыы сылдьар Иэйиэхсит уонна Айыыһыт таҥаралартан тутулуктаах тыллар. Ол иһин оҕо ийэтин “ийэ”, онтон аҕатын “аҕа” диэн ааттаан ыҥырара төрөппүттэрин ордук дириҥник ытыктыырыгар, этэр тылларын истэригэр тириэрдэр.

Хас биирдии төрөппүт оҕото бары өттүнэн үчүгэй киһи буолуон баҕарар. Ол иһин кыаҕа баарынан оҕото туһалаах үөрэҕи ситиһэрин кыһана сатыыр. Ити эрээри оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үтүктэн, батыһан үөрэнэр кыаҕа улахан, төрөппүттэрин илэ көрөн, кэпсэтэр саҥаларын истэн үгэс оҥостунан эмиэ үөрэнэ сылдьарын умнан, хаалларан кэбиһэр сатаммат.

Арҕааҥҥы омуктар саҥарар саҥаларын нууччалар сайдыыны ситиһии курдук санааннар быһалыы үтүктүүлэрэ өйдөрүн-санааларын буорту оҥорон, эр дьонноро быста мөлтөөннөр билигин сыл аайы ахсааннара аҕыйаан иһэр. Омук саҥарар саҥатын быһаччы үтүктүүттэн киирбит дорҕооннор саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар эмиэ сөп түбэспэттэр, буортулууллар. ”Ма”, “па” диэн куһаҕан суолталаах дорҕооннор дьайыыларыттан оҕолор ийэлэрин, аҕаларын аанньа ахтыбат, тылларын истибэт буола улааталларыгар тиийэллэрэ, итэҕэйбэттэрэ буруйу, сыыһаны-халтыны оҥороллоро элбээһинин үөскэттэ.

Бары сахабыт омуга сайдан, өйө-санаата тупсан иһиэҕин олуһун баҕарабыт. Оҕону иитиигэ куһаҕан дорҕооннордоох тыллары туттубат буолуу, сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрин тутуһуу өйү-санааны тупсарарын олохпутугар туһаныахпыт этэ.

Онон оҕо ийэтин, аҕатын ытыктыырыгар, этэр тылларын истэригэр, толороругар ким диэн ааттаан ыҥырара олус улахан оруолу ылар, өйө-санаата туруктаныытыгар тириэрдэр. (1,115).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.