Икки саары икки ардынан

Икки саары икки ардынан диэн этии олоххо уларыйыылар киирэн эрэллэрин биллэрэр.

Олоххо туох барыта уларыйан, эргийэн биэрэн, саҥалыы үөскээн тахсар кэмнэрдээх. Бу уларыйыы кэмнэрин барыллаан быһаарыы омуктар сайдан, үүнэн иһэр уонна мөлтүүр, ахсыыр кэмнэрин чуолкайдыыр кыаҕы биэрэр.

Омуктар сайдар, үүнэр уонна мөлтүүр кэмнэрэ кэлэн иһэллэр. Бу икки, солбуйсар кэмнэр икки ардыларыгар, уларыйыы кэлиитигэр, үөскээн ааһар быыс кэми "Икки саары икки ардынан" диэн ааттанар. Сахалыы «Сырдык, хараҥа былдьаһыыта», «Быыһык кэм» диэн ааттанар. Сырдык, хараҥа былдьаһыыта саамай кылгастык уонна дьоҥҥо биллэрдик кэлэн ааһар кэмэ, сырсыарда күн тахсыан иннинэ уонна киэһэ күн киирбитин, хараҥарыан иннинэ буолан ааһарын айылҕаҕа сылдьар киһи барыта билэр, бэлиэтиир.

«Үөл-дьүөл», «Бадыа-бүдүө» диэн сырдык уонна хараҥа былдьаһыытын, ол аата сырдык да, хараҥа да буолбатах, туох да үчүгэйдик көстүбэт, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана ситэ биллибэт кэм кэлиитин бэлиэтиир этиилэр. Маннык кэмҥэ киһи көрөрө мөлтүүрүнэн сыыһа-халты туттунара элбээн оһолго, быстах быһыыга киирэн биэрэрэ элбиэн сөп. Бу кэм олус сэрэхтээх буолуу улаатар кэмигэр киирсэр.

Олоххо маннык кэм эмиэ кэлэн ааһар. Икки омук уһуннук бииргэ олорон икки ардыларыгар саҥа омугу үөскэттэхтэринэ, бу саҥа омук, кырдьаҕас омуктар үтүө үгэстэригэр үөрэнэрэ аҕыйаҕыттан, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбат буола улаатааччылар элбииллэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ араарбат эдэрдэр олоххо араас хамсааһыннары үөскэтиэхтэрин сөбүн өссө Л.Н.Гумилев быһаарбыта, пассионарийдар диэн ааттаабыта эрээри, сахалар бас-баттах быһыылаахтар диэн быһаарыылара бу дьоҥҥо ордук сөп түбэһэр.

Империялары, атын омуктары хайа эрэ кыахтаах омук баһылааһынын, бэйэтин бас билиитигэр ылынарын бары сөбүлээбэттэр. Ол эрээри империя аҥардастыы куһаҕан буолбатах, биир эмэ үчүгэйдээх. Ол үчүгэйэ диэн омуктар бииргэ олорууларын, үлэлииллэрин үөскэтэн омугу омукка холбооһуну төрүттүүрэ, түргэтэтэрэ буолар. Биирдиилээн эмэ да буоллар омук дьоно бэйэ-бэйэлэрин кытта холбоһууларыттан, ыал буолууларыттан бааһынайдара элбииллэр. Бу бааһынайдар ахсааннара түргэнник эбиллэринэн, атыттары, кырдьаҕастары олох бары өттүттэн туоратан баралларыттан, ордук сири-дойдуну былдьааннар, үтүрүйсүүнү үөскэтэн, хамсааһыны таһаараллар. Хааннарын уларытан доруобуйалара тупсубутунан туһанан элбэх оҕолоноллорунан ахсааннара кырдьаҕас омуктардааҕар ордук эбиллэн кэлин баһылыыр кыаҕы ылыахтарын сөп.

Саҥа омук үөскээһинигэр, сырдык уонна хараҥа былдьаһыытын кэмигэр курдук, ким кими, хайа омук хайаларын кыайара, сабырыйара, баһыйара биллибэт кэмэ кэлэр. Омук бааһынайдара икки омук тылынан холбуу саҥараллара элбэҕиттэн, буккуллубут, бурут тылы туһанан барыылара, онуоха эбии саҥа тыллары булан туһаналлара элбэҕиттэн дьоҥҥо саҥаны айааччылар курдук көстөр кэмнэрэ кэлиэн сөп.

Эдэрдэр саҥаны батыһыылара, үтүктүүлэрэ элбээһинэ бу, саҥа омугу сайыннарыан, ахсааннарын элбэтиэн сөп. Сахалар нууччалыы, сахалыы тылланан икки омук тылын, өйүн-санаатын бу кэмҥэ баһылаан, өйбүт-санаабыт сайдыытын ситиһэн, саҥа үөскүүр омукка бэйэлэрэ киирсэр кыахтаахтар. Арай итэҕэли, таҥараны, олох былыргы үөрэхтэрин таба өйдөөн, Үрүҥ айыылартан ылынар билиилэри сатаан туһаныы, тылы, өйү-санааны уларыппакка оннунан, уруккутун курдук хаалларыы ирдэнэр.

Саҥа омук үөскээһинэ «Туох барыта үһүстээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн, икки кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар саҥа, үһүс омугу үөскэтэр, “Үс саха үөскээһинэ” диэн этиигэ сөп түбэһэр буолар. Үһүс омук үөскээһинин кэмэ кэлиитэ сахаларга «Икки саары икки ардынан» кэм кэлэн ааһан иһэринэн быһаарыллар. Бу кэм ааһыыта иккиттэн биирин быһаарсыы кэмэ кэлэн эрэрин биллэрэр уратылаах. Билигин сахаларга маннык, ким кими баһыйарын быһаарсар быыһык кэмэ кэлэн эрэрэ сабаҕаланар, омугу билинэр, харыстыыр санаа күүһүрэр.

Төһө эмэ кэминэн бу икки саары икки ардынан сылдьыы кэмэ бүтэр, ааһар. Саҥа үөскээбит омук дьоно бэйэлэрин туспа ааттарынан билинэн арахсаннар, атын омук буолалларын билинэллэр эбэтэр кырдьаҕас омуктарга холбоһоллор. Бу быыһык кэмҥэ мөлтөөн, ахсаан биэрбэккэ, буккуллубакка, сайдыыны ситиһиигэ бары кыаҕы уурунан, түмсүүнү, сомоҕолоһууну үөскэтии кырдьаҕас омуктан ирдэнэр кэмэ кэллэ.

Омукка бэрээдэктээх, үлэһит, үчүгэй, үтүө үгэстэри тутуһар, көрсүө, сэмэй дьон элбэх ахсааннаах буолуулара омук ахсаана элбииригэр, үлэни-хамнаһы кыайалларыгар олук буолар. Ахсаана эбиллэн иһэр омук бииргэ олорор омуктарын баһыйан барара ситиһиини оҥороругар ханнык да саарбахтааһыны үөскэппэт.

Эдэр, сайдан иһэр көлүөнэлэри олох үөрэҕэр үөрэтиини чиҥэтэн биэрии көрсүө, сэмэй, үлэһит буолууларын үөскэтэн, олоххо таба суолу тутуһалларыгар кыаҕы биэрэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны икки аҥы арааран билиини төрөппүт оҕотугар иҥэрэн биэрэрэ эрэйиллэр. Улааппыт оҕо бэйэтин өйө-санаата сайдарынан, олоҕор тэҥнээн көрүүнү туһанан үчүгэйи, куһаҕаны арааран быһаарар буоллаҕына эрэ табыллар.

Үчүгэйи куһаҕантан араарарга сахаларга Күн таҥара туһалыыр. Халлаан сырдааһына киһиэхэ үчүгэй буолуутун аҕалара олус былыргы кэмнэртэн үгэс буолан иҥмитин тэҥэ, сырдык киһиэхэ быһаччы дьайан сылааһынан угуттаан, тыыннаах күөх айылҕаны сайыннарар, ол иһин үрүҥ дьүһүн үчүгэй буолууну бэлиэтиир эбии суолталаммыт. Күн таҥара үөһээттэн, үрдүктэн киһи ханнык быһыылары оҥорорун көрө-истэ олорор, үчүгэй, сырдык санаалары иҥэрэн биэрэр курдуга хаһан да уларыйбат.

Киһи баҕа санаалара үгэс буолан хомуллан, таҥыллан иҥиилэрэ таҥара диэн ааттанар. Элбэх туһалаах үгэстэртэн хомуллан, мунньуллан, таҥыллан сахалыы таҥара үөрэҕэ үөскээбит. Бу үөрэх сүрүн салаатынан оҕо улаатан иһэн киһи буолуу үөрэҕин ситиһиитэ буолар.

Үтүктэн, батыһан үөрэнэр таҥара Үрүҥ Аар тойон таҥара буолар. Бу таҥараны киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан үтүктэн, кини оҥорорун курдук үчүгэй быһыылары оҥорон, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанарыгар аналланар.

Улуутуйар Улуу тойон таҥара киһини кэһэтэн үөрэтэр таҥара. Киһи бэйэтин сыыһа-халты туттунууларыттан кэһэйэн үөрэнэр таҥарата Улуутуйар Улуу тойон таҥара буолар. Киһи тугу эмэни сыыһаны оҥордоҕуна хайаан да кэһэйиэхтээҕин биллэрэр, ол иһин киһини кэһэтэн үөрэтэр таҥара ордук элбэхтик сыыһа-халты туттунар эр киһиэхэ, туһата улахан.

Киһи үгэс буолбут баҕа санааларын толоро сатыыр. Киһиэхэ баҕа санаа, таҥара баара олоҕун олороругар сирдьит буолан туһалыыр. Ордук улаатан иһэр оҕоҕо үтүктэн, кини курдук быһыылары оҥорор буола үөрэнэригэр үчүгэй киһи таҥара хайаан да баара ордук. Оҕо улаатан истэҕинэ төрөппүтэ үтүктэр, батыһар киһитэ буоллаҕына, оҕо төрөппүтүн үтүктэр таҥаратыгар кубулутар, кини курдук буолар баҕа санааланан кини оҥорор быһыыларын үтүктэн үөрэнэн, киһи быһыылаах буолууну ситиһэр, оҕону иитии ханнык да халыйыыта суох баран иһэр кыахтанар.

Дьон бары үчүгэйи, ол аата бэйэлэригэр туһалааҕы оҥостор санаалара хаһан баҕарар баһыйар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба быһааран араарыы уонна олоххо быһаччы туһаныы киһи буолуу сүрүн үөрэҕэ буоларын төрөппүттэр билэн оҕолорун иитиигэ таба быһааран туһаныахтара этэ.

Олоххо туох барыта эргийэр, уларыйар кэмнэрдээх. Аҥардастыы үчүгэй буолуу уһуннук барбат. Үчүгэй кэмэ кэллэҕинэ, кэрэ диэҥҥэ тиийдэҕинэ уларыйан, эргийэн биэрэр уратылаах. Кэрэ диэн тылбыт кыйыаны, кэрэни бэлиэтиир. Киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмин билэн олоҕор табан туһанарга үөрэниитэ, киһи буолууну баһылааһына, олоҕор ситиһиини оҥоруутунан ааҕыллар.

Олоххо кэлэн ааһар сырдык, хараҥа былдьаһыыта, үрүҥ, хара быһаарыллар, икки саары икки ардынан кэм кэлиитэ эмиэ баар. Бу кэмҥэ баһыйар оруолу ылыы олох салгыы сайдыытыгар инники күөҥҥэ тахсыыга олук буолар. Олоххо маннык кэм кэлэн аастаҕына, олох сыыйа-баайа оннун булунан, итэҕэллэр күүһүрэр кэмнэрэ кэлэр.

Икки саары икки ардынааҕы кэм кэлиитигэр саҥа, “Харыстас” таҥара үөскээһинэ уонна тарҕаныыта атыттары баһыйар оруолу ыларга тирэх, үктэл буолар. Биир итэҕэллээх буолуу омук сомоҕолоһуутугар, күүһүрэригэр тириэрдэр. (1,76).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2015. - 128 с.