Испиирдэр (лат.spiritus-дух, эргэр. алкого́ли, от араб. الكحول‎ аль-кухуль — бороhуок)-биир эбэтэр хас даҕаны гидроксильнай бөлөхтөртөн турар органическай холбоhуктар (-OH, гидроксил) углерод атомын тот суурадаhынын кытта быhаччы ситимнээхтээр (бу атом sp³-гибридизации туругар сылдьар). Водородун биир атома органическай функциональнай R-OH бөлөххө солбуйбут. Испиирдэри ууттан үөскэтиллибит курдук көрүөххэ сөп. Гидроксильнай бөлөх (sp²-гибриднэй) суурадаһыннаах углерод атомын кытта сибээһин ИЮПАК номенклатуратыгар "еноллар" (C=C-винильнэй холбоһуктаах гидроксил ситимнээх) уонна фенол (гидроксил бензольнай эбэтэр атын ароматическэй цикллары кытта ситимнээх) холбоһуктара диэн ааттыырга сүбэлииллэр. Испиирдэр киэң уонна араас кылаастар холбоһуктара буолалар. Балар айылҕаҕа ордук ордук тарҕаммыттар уонна тыыннаах организм сүрүн үлэтин толороллор. Органическай сиинтэс өттүттэн ылан кѳрдөххө, испиирдэр сүрүн холбоһуктар. Араас дэӊӊэ көстөр химическэй свойствалардаах целевой продукт ыккардынааҕы араӊа буолаллар. Маны таһынан, испиирдэр промышленноска, күннээҕи олоххо киэӊник туттуллар сүрүн продукт (ас) буолар.

Этимологията

Алкоголь диэн тыл "порошкообразная сурьма" диэн арабскай тылтан төрүттээх. Нуучча тылыгар нем. Alkohol, нидерл. alkohol или порт. Оттон испиир диэн өйдөбүл Россияҕа Бүөтүр I ыраахтааҕы саҕана баар буолбут., бу эмиэ "spirit" диэн тылтан төрүттэммит, латыын spīritus — «дыхание, дух, душа» үөскээбит.

Испиири наардааһын

Гидроксильнай группа ахсаанынан:
- биир атомнаах испиир (метанол);
- икки атомнаах испиир (этиленгликоль);
- үс атомнаах испиир (глицерин);
- түөрт атомнаах испиир (пентаэритрит);
- элбэх атомнаах испиир (пятиатомный спирт: ксилит).
Углеводород төһө суурадаһыннааҕын көрөн наардааһын:
- туолбут (насыщенные) испиир (бутанол);
- туолбатах (ненасыщенные) испиир (аллиловый спирт, пропаргиловый спирт);
- сыттаах испиир (бензиловый спирт).
Углеводород циклга баарыттан суоҕуттан көрөн наардааһын:
- ациклическай (алифатические) испиир (этанол);
- алициклическай испиир (циклогексанол).
Хас солбуйааччы α-углероднай атомңа баарыттан көрөн:
- первичнай испиирдэр (этанол);
- вторичнай испиирдэр (пропанол-2);
- третичнай испиирдэр (2-метилпропанол-2).

Испиир номенклатурата

Испиир тутулун быраабылата:

Гидроксильнай бөлөхтөн турар төрүт углевороду ордук уһун быстыбат углевороднай сыабынан талаллар. Кини базовай ааты бэлиэтиир (углерод атомын ахсаанынан).
Гидроксильнай бөлөх испиир ааттаныытыгар ордук кыра нүөмэри ыларыгар төрүт углеводороду туспа хайысханан нүөмэрдииллэр.
Аҕас функциональнай бөлөх (-ол) диэн суффиксынан бэлиэтэнэр,атын солбуйааччылар-алфавит бэрэдэгинэн приставкаланаллар Элбэх атомнаах испиир (-ол) диэн суффикс иннигэр хас гидроксильнай бөлөх баара суруллар (-диол, -триол, -тетраол у.д.а).

Испиири арыйыы устуоруйата

Испиир киһи-аймахха түң былыргы кэмтэн баара биллэр эбит. Биһиги эрабыт 8000 сыл анараа өттүгэр дьон араас аһыйбыт, буорту буолбут фруктаттан, онтон кэлин көөнньүү көмөтүнэн араас итирдэр, састаабыгар этанол баар утахтары мүөттэн уонна фруктаттан оңорор буолбуттар. Археологическай хаһыылар көрдөллөрүнэн, Арҕаа Азияҕа арыгыны оңоруу б.э 5400-5000 сыл анараа өттүттэн саҕалыммыт, онтон Кытай аныгы Хэнань диэн кытыы турар сиригэр рис, мүөт уонна виноград буккуспут оҥорон таһаарыыга булуллубут.

Аан маңнай испиири VI—VII үйэлэргэ араб химиктэрэ арыгы (вино) көмөтүнэн оңорон таһаарбыттар, ол туһунан персидскэй Ар-Рази диэн ааттаах алхимик суруйууларыгар этиллэ сылдьар. Европаҕа этиловай испиири көөнньүү бородууктатыттан XI—XII үйэлэргэ оңорон таһаарбыттар.

Россияҕа испиир аан маңнай "аква вита" диэн ааттанан 1386 сыллаахха Генуэ посольствоттыттан кэһии быһыытынан кэлбит.

1661 с. Роберт Бойль диэн английскай химик мас этин оргутан сүүрдэн метанолу олохтообут.

Аан маңнай метиловай испиири 1834 сыллаахха Жан-Батист Дюма уонна Эжен Пелиго чинчийэн көрөн баран "метиловай эбэтэр мастан оңоһуллубут испиир" диэн ааттаабыттар.

1855 с. Марселен Бертло диэн французскай химик сернай кислотаны пропиленна дьайан изопропиловай испиири булбут.

1856 с. А. Вюрц диэн французскай химик этиленгликоль икки атомнаах испиири сиинтэстээбит.

Айылҕаҕа көстүүтэ

Испиир айылҕаҕа киэңник тарҕаммыт көстүү буолар. Метиловай испиир сорох үүнэйилэргэ баар. Холобур: борщевик диэн үүнэйигэ.

Этиловай испиир аһыйбыт отоннорго, фрукталарга үөскүүр. Аһытыы түмүгэр үөскээбит испиири (винону), пиибэ оңоруугтугар тутталлар.

Эфирнэй арыылаах үүнэйилэр ураты сыттаах буолаллар. Айылҕаҕа араас испиирдээх углеводтар элбэхтэр, холобур, сорбит (вишня) уонна сарбынньах отонугар баар.

Киһи этигэр-хааныгар испиир уустук сэбдьигин үөскээһинэ (метаболизм)

Тыынар тыыннаах олоҕор испиир суолтата

Үгүс испиирдэр киһи этигэр-хааныгар сүрүн суолталаахтар. Холобур А битэмиин (ретинол), D битэмиин (эргокальциферол). Стероиднай гормоннар, кинилэр быыстарыгар тыыннах организмңа фермент кыттыыллаах барар химия процесстарыгар кыттар испиирдэр (эстрадиол, кортизол) бааллар.

Глицерин эмиэ улахан суолталаах. Кини быар иһигэр глюкоза барар процеһыгар кыттар.

Этанол киһи быарыгар улахан суолталаах.

Испиир киһиэхэ куһаҕаннык дьайар өрүттэрэ

Арыгыга битэмиин уонна минеральнай эттиктэр суохтарын кэриэтэ, онон киһи доруобуйатыгар улахан буортулаах.

Биир атомнаах испиирдэр киһиэхэ дьайыылара наркоз курдук.

Метиловай испиир - күүстээх дьаат, ньиэрбэҕэ уонна сүрэххэ биэрэр. Харахха дьайар, киһини көрбөт оңоруон сөп. Улахан (30г уонна онтон элбэххэ) дозаҕа киһини өлөрөр.

Этиловай испиир эмиэ кутталлаах. Кини куртаҕы, оһоҕоһу салыыр, киин ньиэрбэ систиэмэтигэр бастаан күүрдэр онтон баттабылга тиэрдэр.

Этанол уустук сэбдьигин үөскээһиинэ

Литература

Спирты // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

Высшие жирные спирты (области применения, методы производства, физико-химические свойства) / Под редакцией С. М. Локтева. — М.: «Химия», 1970. — 329 с.

Курц А. Л., Брусова Г. П., Демьянович В. М. Одно- и двухатомные спирты, простые эфиры и их сернистые аналоги. Учебные материалы. Органическая химия. ChemNet. Химический факультет МГУ (1999). Дата обращения 10 июля 2010.

Маркизова Н. Ф., Гребенюк А. Н., Башарин В. А., Бонитенко Е. Ю. Спирты. — СПб.: «Фолиант», 2004. — 112 с. — (Токсикология для врачей). — ISBN 5-93929-089-2.

Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П. Органическая химия. — 3-е изд.. — М: Бином. Лаборатория знаний, 2010. — Т. 2. — ISBN 978-5-94774-614-9.

Спирты. Энциклопедия по охране и безопасности труда. Том IV. Раздел XVIII. Справочники. Обзор химических соединений. Институт промышленной безопасности, охраны труда и социального партнерства. Дата обращения 27 декабря 2010. Архивировано 21 августа 2011 года.