Итирдии

Итирдии диэн элбэх арыгыны иһэрдэн өй-санаа уларыйар туругар тириэрдии ааттанар.

Өй-санаа үөрэҕэ арыгы дьон олоҕор киирбитин кэннэ ордук сайдыбыта. Арыгыны элбэхтик испит киһи олохсуйбут үчүгэй эбэтэр куһаҕан санаалардааҕа оннук быһыылары оҥороруттан арыллан тахсыбыта. Дьон бары куһаҕан санааларыттан ыраастанан үчүгэй санаалардаах буола сатааһыннара үөскээбититтэн үчүгэй киһи таҥара Христос үөскээн дьоҥҥо киэҥник тарҕаммыта.

Арыгы өйгө-санааҕа дьайар уратытын дьон киһи өйүн-санаатын билэргэ былыргыттан туһаналлар. Киһи өйүн-санаатын уратылара арыгыны аһара истэҕинэ биллэн тахсалларын туһанан өй-санаа туругун итирбитин кэннэ быһаараллар этэ.

Арыгыны аһара иһэн кэбиһии киһи салгын кута көтөрүгэр, итирэригэр тириэрдэрэ ийэ кутун өйүн-санаатын, кыра эрдэҕинэ хайдах иитиллибитин быһаарарга туһалыыр. Итирии диэн киһи өйө, салгын кута көппүт, ийэ кутун салайыытыгар киирбит буоллаҕына этиллэр. Итирии кэнниттэн киһи ийэ кутугар ханнык үгэстэр иҥэн сылдьаллара оҥорор быһыыларыттан, тугу саҥарарыттан быһаарыллан тахсар кыахтанар.

Итирии эмиэ араастаах. Арыгы иһиитэ киһи оҥорор быһыыта буоларынан «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы арахсар:

1. Бэйэ көҥүлүнэн арыгыны элбэхтик иһэн итирдэҕинэ итирбит диэн этэллэр.

2. Атыттар тугунан эмэ дьайан арыгыны элбэхтик иһэртэхтэринэ итирдии үөскээн тахсар.

Дьон бары биир тэҥ, үчүгэйи эрэ баҕарар буолбатахтар. Итирдиини туһанан араас сыалы ситиһэ сатыахтарын сөп:

А /. Өйүн-санаатын уратыларын билии.

Б /. Баай-мал өттүнэн туһаны таһаарыныы.

В /. Киһи араас кистэлэҥнэрин билии.

Арыгы иһэргэ уопута суох эдэр киһи итирдиигэ бэйэтэ, арыгы киһиэхэ хайдах дьайарын билбэтиттэн киирэн биэрэн элбэҕи иһэн кэбиһиэн сөп.

Ыстакааннарга биир тэҥник кутан баран охсуһуннара-охсуһуннара иһэргэ күһэйии уопута суох, аҕыйаҕы иһэр эдэр киһини итирдии буолан тахсар. Тоҕо диэтэххэ арыгыны биирдэ эмэтэ иһэр эдэр, үөрүйэҕэ суох киһи кыра арыгыттан итирэрин уопуттаах дьон билэннэр итинник, бэйэлэрин кытта тэҥҥэ иһэрдэн итирдэллэр.

Арыгыны иһэ үөрүйэҕэ суох эдэр киһини итирдии араас көрүҥнээх буолуон сөп:

а. Киһиргэтэн баран элбэҕи кутан биэрэн иһэрдии.

б. Арыгы иһэ үөрэммит киһи биир тэҥҥэ үрүүмкэҕэ кута-кута, охсуһуннара-охсуһуннара иһэрдиитэ.

в. «Ыстараап» диэн ааттаан элбэҕи түргэнник иһэрдии.

Арыгы иһиитигэр итинник уратылар баалларын эдэрдэр билэн эрдэттэн сэрэниэ этилэр. Өйү-санааны үөрэтээччилэр киһини итирдэн көрөн өйүн-санаатын туругун быһаарыыны арыгы дэлэйбитин кэннэ туһанар кыахтаммыттара.

Итирдии былыргыттан туттуллар. Былыргыны кэпсиир кэпсээннэрбитигэр кэлии нууччалар арыгы иһэрдэн итирдэн баран булчуттар түүлээхтэрин босхону эрэ үрдүнэн хомуйан ылаллара сурукка киирэн биллэллэр.

Биир киһи өйө-санаата үчүгэйтэн куһаҕаҥҥа уларыйарын быһаарыыга арыгы иһиитэ туһалаабыт. Арыгы испэтэх кэмигэр үтүөкэн майгылаах үлэһит киһи итирдэҕинэ куһаҕаннык быһыыланара элбиирэ онно төрүөт буолбута сөп.

Итирбит киһи куһаҕаннык, киһиттэн таһынан быһыыланара киһи өйө-санаата тус-туспаларын быһаарыыга туһалаабыта чахчы буолуон сөп. Өйдөөх эрдэҕинэ олус үчүгэй киһи итирдэҕинэ өйө көтөн, куһаҕан киһиэхэ кубулуйара тиийэн кэлэрэ биир киһи өйө-санаата араастарын, үчүгэй уонна куһаҕан буолан ылар кэмнээхтэрин арааран билиигэ туһалаабыт.

Итирбит киһи салгын кута көтөн туттунар күүһэ мөлтөөн хааларыттан уонна ийэ кутунан салаллан сылдьарыттан кини оҥорор быһыыларыттан, саҥарар саҥатыттан ис санаатын, ийэ кутун өйүн-санаатын быһааран билэргэ туһалыыр.

Урукку кэмнэргэ арыгы дэлэй эрдэҕинэ арыгыны испэт дьон улаатан эрэр оҕолорун арыгы иһэрдэ, итирдэ сатааһын баар буолара. “Бэйэтэ арыгы испэппин” диир эрээри, уола арыгыны иһэ сылдьар диэн этээччилэр бааллара. Арыгынан мэҥиэлээһини, иһэрдэ сатааһыны эдэр киһи тулуйар кыахтаах буолара ордук.

Киһи тас көрүҥүттэн туох санаалааҕа, тугу саныы сылдьара биллибэт. Сахалар «Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгар» диэн этиилэрэ итини бигэргэтэр. Бу этии киһи ийэ кута хайдах иитиллибититтэн улахан тутулуктааҕыттан үөскээн тахсыбыт. Оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит ийэ кутун дьайыыта киһиэхэ бэйэтигэр биллибэт курдугун да иһин улааппытын да кэннэ син-биир дьайа сылдьар. Киһи тугу эмэ оҥороору гыннаҕына ийэ кута көҥүллээтэҕинэ эрэ сыыдамнык, иҥнигэһэ суохтук оҥорор. Урут оҥорон көрө илик быһыытын оҥороругар киһи улаханнык моһуогурарын, тутан көрө-көрө уурарын кэтээн көрүү бигэргэтэр.

Үчүгэй уонна куһаҕан киһини быһааран билиигэ итирдии туһата улахан. Итирбит киһи ис, кистэлэҥ санаатын бэйэтэ да билбэтинэн биллэрэн кэбиһиэн сөбүттэн урукку кэмнэргэ киһини билиэхтэрин баҕардахтарына итирдиини анаан-минээн туһаналлар эбит.

Олох сайдан, арыгы уонна наркотик дэлэйэн истэхтэринэ дьон тулуурдара, өһөстөрө элбээн, арыгыны аһара испэт, наркотигы аһара туттубат буолуулара үөскээтэҕинэ эрэ араас абылаҥнара эбиллэн иһэр олоҕу салгыы олорор кыахтаналлар. Бу быһаарыы сахалар «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһооннорунан толору этиллэр. Кэлэр көлүөнэлэр тулуурдара, өһөстөрө эбиллэн биэрдэҕинэ эрэ сайдар, арыгылара, наркотиктара, араас абылаҥнара эбиллэн иһэр олоҕу киһи быһыылаахтык олорор кыахтаналлар. Мөлтөхтөр, өйдөрө-санаалара туруга суохтар арыгыһыт, наркоман буолан олохтон эрдэлээн туораан иһэллэр. Дьон тулуурдаахтара, өһөстөрө, көрсүө, сэмэй майгылаахтара, олох ыараханын, эрэйин тулуйааччылара эрэ ордон хаалан олоҕу салгыы олорор кыахтаналлар. (1,18).

«Туох барыта үһүстээх» диэн үөрэх хаһан үөскээбитэ биллибэт эрээри, дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэр буолбуттарыттан ыла, өй-санаа үс дойдуга арахсыыта үөскээбититтэн ыла сайдан барбыта быһаарыллар. Бу быһаарыыны дьон арааран билэр буолуулара, өй-санаа салгыы сайдыытын, тупсуутун, улахан таҥаралар үөскээһиннэрин саҕалаабыта.

Итирбит киһи ийэ кутун өйүнэн-санаатынан салаллан сылдьарынан бэйэтигэр туһалаах өттүн урутаан оҥоро сатыырыттан сыыһа-халты туттунара үксүүр. Итирэртэн, итирдэллэриттэн сэрэнии, харыстаныы эрэйиллэр. (2,53).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада" хаһыат. №250. 24.04.2015.

2. Каженкин И.И. Өй көтүүтэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2018. - 152 с.